(1443-1465)
 

Գրիգոր Ժ-ն սերում էր Ջալալբեգյանների պարոնական ընտանիքից եւ 1443 թ. կաթողիկոսական աթոռին փոխարինեց գահընկեց արված Կիրակոս Ա Վիրապեցուն: Հայտնի է նաեւ Մակուցի, Արտազեցի եւ Սուրբթադեոսցի անուններով, քանի որ Արտազի եպիսկոպոսն էր, որի կենտրոնը Մակու քաղաքն էր, եւ նրա տարածքում էր գտնվում Սբ Թադեի վանքը: Հնարավոր է, որ ծնվել է Մակու քաղաքում, չնայած այդ մասին հիշատակներ չեն պահպանվել: Տաթեւի դպրոցի աշակերտներից էր Հերմոնեցու շրջանում: 1441 թ. համարվում էր կաթողիկոսական առավել հարմար թեկնածուներից մեկը: Սակայն Հերմոնեցու եւ Հավուցթառեցու ատելությունը նրա նկատմամբ նրա ընտրությունը տապալեց: Այսուհանդերձ՝ ընդամենը շուրջ 2 տարի անց նա համարվեց կաթողիկոսության առավել նշանավոր թեկնածուն: Անշուշտ, Գրիգորի ընտրությունը կատարվեց դատապարտելի պայմաններում, որոնցից ինքն անմասն չէր, սակայն նրա պաշտոնավարության շրջանն անօգուտ եւ վնասակար չի եղել: Նա էր, որ ձախորդ իրադարձությունների պայմաններում վերանորոգեց Էջմիածինը թե՛ ներքուստ եւ թե՛ արտաքուստ: Ի պատիվ նրա՝ պետք է ասել, որ բռնություններ չգործադրեց իր նախորդի նկատմամբ եւ մարդասիրական վերաբերմունք ցույց տվեց:

Զաքարիա Հավուցթառեցին կաշառքով եւ հմուտ ու համոզիչ բանակցություններով կարողացավ ստանալ Յաղուբ բեկի՝ Կիրակոսին գահընկեց անելու համաձայնությունը, որից հետո ազգային ժողով գումարվեց, որն ընտրեց Գրիգորին: Նրա ձեռնադրությունը կատարվեց Մայր տաճարում՝ ձեռամբ 12 եպիսկոպոսի, որոնք ժամանակին ընտրել էին Կիրակոսին: Հավանաբար այդ եղավ Մեծ պահքի օրերին, չնայած որոշակի ժամանակ նշված չէ: Մ. Օրմանյանը ձեռնադրությունը դնում է 1443 թվին՝ Զատկից քիչ անց, որն այդ տարի համապատասխանել է ապրիլի 21-ին: Նորընծա կաթողիկոսը Էջմիածնից հեռացրեց վասպուրականցիներին, որոնք բավական ուժեղացել էին Կիրակոսի օրոք: Կիրակոսը քաշվեց Վասպուրական եւ հանգրվանեց մի քրիստոնյայի տանը: Կիրակոսին չնեղեցին, սակայն նրա շրջապատը ենթարկվեց հետապնդումների՝ մեղադրվելով դրամական զեղծումների մեջ: Կիրակոս Ռշտունի վարդապետից գանձվեց 13000 դահեկան, իսկ Սարգիս Սալնապատցի վարդապետից՝ 6000, որոնց մեղադրեցին Զաքարիա եւ Անտոն եպիսկոպոսները: Թերեւս դրանք եղել են Հավուցթառեցին եւ Խորվիրապեցին: Ամենայն հավանականությամբ՝ եկեղեցական գործերից մեկուսացավ նաեւ Թովմա Մեծոփեցին:

Կիրակոսի գահընկեցությամբ վասպուպականցիների ազդեցությունը Հայոց Եկեղեցու գործերում խիստ թուլացավ: Վասպուրական վերադարձած Թովմա Մեծոփեցին կրկին իր ձեռքը վերցրեց Մեծոփավանքի առաջնորդությունը: Կիրակոս կաթողիկոսի կողմնակիցները բավարար ուժեղ էին եւ կարող էին նրա համար պայքարել, սակայն գահընկեց կաթողիկոսի դիրքորոշումը եւ մեկուսանալը նրանց թեւաթափ արեցին: Այսուհանդերձ՝ կան հիշատակարաններ, որոնցում Գրիգորը եւ Կիրակոսը հիշատակվում են որպես զույգ կաթողիկոսներ: Այդ մեծապես բացատրվում է Գրիգորի՝ Կիրակոսի նկատմամբ որդեգրած միանգամայն հանդուրժողական եւ մարդասիրական կեցվածքով: Կիրակոսը մահացավ 1448 թ.՝ հավանաբար ութսունամյա հասակում:

Մի քանի խոսքով անդրադառնանք Թովմա Մեծոփեցու գործունեությանը: Նա կրթվել էր Տաթեւի դպրոցում՝ եռամեծ Գրիգոր Տաթեւացու մոտ, եւ վերադարձել էր Վասպուրական՝ Տաթեւացու հետ միասին: Նա ջերմ ջատագովն էր կաթողիկոսական աթոռն Էջմիածին վերադարձնելու: Նրան հաջողվեց իր կողմնակիցների հետ կաթողիկոսական աթոռ բարձրացնել Կիրակոս Վիրապեցուն, սակայն հաջողություններն սկսեցին նրան դավաճանել: Վասպուրականցիներն իրենց զեղծումներով առաջ բերեցին սյունեցիների նախանձը, որոնք, ինչպես նշվեց, հասան նրա գահընկեցությանը: Թովմա Մեծոփեցին Կիրակոսի գլխավոր վերակացուն էր, ուստի հազիվ թե պատասխանատվություն չէր կրում կատարվածի համար: Թերեւս այդ մեղքի զգացումով էլ նա Կիրակոսի հետ միասին մեկուսանում է եկեղեցական գործերից՝ ձեռքը վերցնելով միայն Մեծոփավանքի առաջնորդությունը: Աշխատությունները գրել է հիսունն անց տարիքում: Նա իր աշխատության երկրորդ բաժինը վերջացնում է 1443 թ.՝ գոհունակ ոճով, ինչը հավաստում է, որ դրանք գրվել են Էջմիածնում՝ դեռեւս Կիրակոսի հովվապետության շրջանում: Երրորդ մասը նա գրել է Էջմիածնից հեռանալուց հետո, որտեղ իր զայրույթն է թափում Հերմոնեցու վրա, որը նրա խոսքերով՝ խլացել էր եւ գերեզմանի դուռն էր հասել: Նա իր մահկանացուն կնքեց Կիրակոսի մահվանից քիչ առաջ՝ 1448 թ.: Մ. Օրմանյանը, համարելով Ե եւ Է տառերի շփոթ ձեռագիր հիշատակարանի մեջ, հիշատակարաններից մեկի 1446 թիվը սրբագրում է 1448, քանի որ նրան 1448 թ. Հակոբ Ղրիմեցին է հիշատակում ազգահամարի եւ տոմարի իր բացատրություններում: Հնարավոր է, որ նա ապրել է 70 տարուց ավելի:

Յաղուբ բեկը Ջահան կարա-կոյունլու շահի ենթական էր, որի աթոռանիստը Թավրիզ քաղաքն էր: Նա 1437 թ. հաջորդել էր եղբորը՝ Իսքենդերին, որի կառավարման շրջանը խիստ փոթորկուն էր եղել, եւ կարողացել էր հարաբերական խաղաղություն հաստատել: Ակ-կոյունլու Օսմանի՝ 1435-ին սպանվելուց հետո նրան հաջորդել էր նրա որդի Համզան, որի կենտրոնն Ամիդ կամ Դիարբեքիր քաղաքն էր: Ակ-կոյունլուներն իշխում էին Հայաստանի Ծոփք, Աղձնիք եւ Տուրուբերան նահանգներում, իսկ ժամանակի ընթացքում տիրացան նաեւ Բարձր Հայքին ու Փոքր Հայքի մի մասին: Համզան խիստ չարակամ էր քրիստոնյաների նկատմամբ: Նա անգամ քանդել տվեց Մկրտիչ Նաղաշ եպիսկոպոսի կառուցած Սբ Թեոդորոսի կաթողիկեի գմբեթը, չնայած այն կառուցվել էր Օսմանի թույլտվությամբ: Պատճառն այն էր, որ հիշյալ եկեղեցու գմբեթը բարձր էր շրջակա մինարեթներից: Ինքը՝ Նաղաշը, չդիմանալով դրան, Ամիդից հեռացավ Տրապիզոն ու Կոստանդնուպոլիս, իսկ այնուհետեւ անցավ Կաֆա: Նա վերադարձավ միայն Համզայի մահից հետո, երբ նրա որդին՝ Ջհանգիրը, Նաղաշին գտավ եւ 1447-ին ետ վերադարձրեց ու արտոնեց եկեղեցու գմբեթը վերաշինել: Գմբեթը վերականգնվեց 10 տարվա ընթացքում՝ ամիդցիների հանգանակության եւ գիշեր ու զօր աշխատելու շնորհիվ: Այդ կապակցությամբ եկեղեցու մեջ զետեղվեց սբ նշանը կամ խաչափայտի մասունքը, որը Սարգիս Կաֆայի եպիսկոպոսը նվեր էր ստացել Եվգինեոս պապից: Նա էլ իր հերթին սբ նշանը նվիրեց Նաղաշին: Նավակատիքը կատարվեց Վարագա խաչի տոնին՝ 1447 թ. հոկտեմբերի 1-ին:

Կարա-կոյունլուների եւ ակ-կոյունլուների թշնամությունը շարունակվեց նաեւ դրանից հետո: Ջահան-շահը 1461-ին կարողացավ իրեն ենթարկել Ջհանգիրին: Ջահան-շահը 1460 թ. նվաճել էր Պարսկաստանն Աբա-Սայիդից, որը 1451 թ. հաջորդել էր մոնղոլ Շահռուհին: Ջահան-շահը բարյացակամ էր քրիստոնյաների նկատմամբ, ինչը նրա դեմ առաջ էր բերում ներքին հուզումներ:

Հայաստանից դեպի արեւմուտք գոյություն ուներ երեք պետություն, որոնք տիրում էին մեր հայրենիքի արեւմտյան որոշ երկրամասերին: Դրանք էին Եգիպտոսը, Կարամանը եւ Օսմանյան պետությունը: Եգիպտացիները գրավել էին Կիլիկիան, եւ նրանց տիրապետության տակ էր հայտնվել հայոց նշանավոր Սիս քաղաքը: Կարամանցիք գրավել էին Փոքր Հայքը եւ տարածվել Բարձր Հայքի ու Պոնտոսի ուղղությամբ: Օսմանցիները դեռ Հայաստան մուտք չէին գործել, իսկ այդ շրջանում՝ 1451-ին, նրանց սուլթանն էր Մեհմեդ Բ-ն: Բյուզանդական կայսրությունն ամփոփվել էր Կոստանդնուպոլսի շրջակայքում: Հովհաննես Է Պալեոլոգի փորձերը Ֆլորենցիայի ժողովով, անգամ դավանաբանական զիջումների ճանապարհով, օգնություն ստանալ Արեւմուտքից, ավարտվել էին անհաջողությամբ: Կորցնելով ամեն հույս՝ նրանք մի կողմից ամրացնում էին Կոստանդնուպոլսի պարիսպները, իսկ մյուս կողմից հուսահատ քայլեր էին կատարում՝ լատինացիների օգնությունն ստանալու համար: Այդ քաղաքականությունը շարունակվել էր նաեւ Կոստանդին ԺԳ կայսեր օրոք, որը գահ էր բարձրացել 1448-ին: Սակայն Մեհմեդ Բ սուլթանը որոշել էր վերջ տալ կայսրությանը, ուստի ճնշելով հույների համառ դիմադրությունը՝ նա 1453 թ. մայիսի 29-ին կայսրության մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլիսը գրավեց եւ Ֆաթիհ կամ Հաղթական տիտղոսը վերցրեց: Սբ Սոֆիայի տաճարում մահմեդական աղոթք կատարվեց, քաղաքը ենթարկվեց կոտորածի ու կողոպուտի, սպանվեցին կայսրն ու պատրիարքը: Այս ամենի շնորհիվ Օսմանյան պետությունը վերածվեց կայսրության: Օսմանցիները շարունակեցին առաջանալ դեպի Փոքր Հայք՝ հարվածելով կարամանցիներին եւ մի շարք քաղաքներ գրավելով եգիպտացիներից, որի հետեւանքով էապես մեծացավ նրանց հպատակ հայերի թիվը:

Օսմանները Կոստանդնուպոլիսը հռչակեցին իրենց կայսրության մայրաքաղաք եւ հունական հոծ զանգվածին հակակշիռ հաստատելու նպատակով որոշեցին այնտեղ հոծ հայկական գաղթականություն հաստատել: Դրանով էլ սկիզբ է առնում հայկական հոծ համայնքը բյուզանդական երբեմնի մայրաքաղաքում: Դրան նպաստելու նպատակով՝ սուլթանը Պոլսում հայկական պատրիարքություն հաստատեց, որն առանձին լուսաբանության կարիք ունի:
Աղթամարի Զաքարիա կաթողիկոսը, որ Էջմիածին փոխադրվելու հույսով համաձայնվել էր կաթողիկոսարանի՝ Էջմիածնում վերահաստատմանը, հուսախաբ եղավ, երբ կաթողիկոս ընտրվեց Կիրակոս Վիրապեցին: Սակայն վերջինիս օրոք Էջմիածնի եւ Աղթամարի կաթողիկոսությունների հարաբերությունները հաշտ ընթացան: Սակայն վիճակը փոխվեց, երբ կաթողիկոս հռչակվեց Գրիգոր Ժ-ն: Զաքարիան խզեց կապերը վերջինիս հետ՝ կաթողիկոս ճանաչելով Կիրակոսին: 1446 թվին գրված մի հիշատակարան կաթողիկոսներ է արձանագրում Կիրակոսին եւ Զաքարիային: Կիրակոսի մահից հետո Զաքարիան իրեն Կիրակոսի հաջորդ համարեց եւ 1448-ին հիշատակվում է իբրեւ Էջմիածնի կաթողիկոս: Նա անգամ սին հույսեր էր փայփայում, որ փոխադրվելու է Էջմիածին: Սակայն այդ հնարավոր չէր, քանի որ սյունեցիները եկեղեցական հարցերում երկրորդ պլան էին մղել վասպուրականցիներին:

1441-ից հետո Սսի աթոռը մի պահ խանգարվեց, եւ հաջորդականությունը խաթարվեց: Այդ են հավաստում մի շարք հիշատակարաններ: Մեկ այլ հիշատակարան նշում է անգամ, որ Սսի աթոռը 25 տարով խափանվեց՝ Գրիգոր Լուսավորչի Աջի անհայտանալու կապակցությամբ: Սա, իհարկե, պարզապես սխալ է, քանի որ, ինչպես ցույց է տալիս Մ. Օրմանյանը, մեկ ուրիշ հիշատակարան խափանման շրջանը համարում է 5 տարի: Ընդհատում եղավ, սակայն Թովմա Մեծոփեցու հաղորդմամբ՝ հետո հակառակությամբ կրկին կաթողիկոս ձեռնադրեցին Սսում: Դրան մեծապես նպաստեց Կիրակոսի գահընկեցությունը, Գրիգոր Ժ-ի կաթողիկոսանալը եւ էջմիածնական խնդիրների ծավալվելը: Բուն Հայաստանում պառակտությունները խրախուսեցին կիլիկեցիներին, որ նրանք չճանաչեն Կիրակոսին, Գրիգորին եւ Զաքարիային ու վերականգնեն Սսի կաթողիկոսական աթոռը: Պատահական չէ, որ Թովմա Մեծոփեցին Սսի աթոռի վերականգնման համար մեղադրում է Հերմոնեցուն եւ նրա անհամ քաղաքականությանը: Սսի կաթողիկոս ձեռնադրվեց Կարապետ Եվդոկացին, որը նախկինում ամուսնացած քահանա է եղել: Նրան եպիսկոպոս էր ձեռնադրել Կիրակոս կաթողիկոսը: Համենայն դեպս, Կարապետ Եվդոկացին կամ Թոխատեցին ճարպիկ, գործունյա եւ մտավոր անձ է եղել:

Ուշադրություն է գրավում մի կարեւոր հանգամանք, թե ինչպես Սսի կաթողիկոսությունը վերականգնվեց Լուսավորչի Աջի անհայտանալու պայմաններում: Հայտարարվեց, որ Աջը հայտնաբերված է, ուստի կարելի է աթոռը վերականգնել: Մյուս կողմից՝ Լուսավորչի Աջը հայտնվել էր Վաղարշապատում եւ հիմք հանդիսացել Կիրակոսի հովվապետության համար: Սսի աթոռի վերաբացումը չէր կարող լինել 1446 թվից առաջ, իսկ Կարապետի կողմից Աջը գտնելը եւ դրա հիման վրա կաթողիկոսանալը բոլորովին չի հավաստում, որ դա իսկական Աջն էր: Պարզապես Կարապետ Եվդոկացուն հաջողվեց Լուսավորչի բուն Աջի նման նոր աջ պատրաստել, մեջը Լուսավորչից մասունք զետեղել եւ այն մատուցել որպես Աջի վերահայտնություն: Պատահական չէ, որ «գտնելու» մանրամասներն այդպես էլ չեն հայտնվում, քանի որ ոչ մի հայտնություն էլ չէր եղել:

Կարապետ Եվդոկացին կաթողիկոս ձեռնադրվեց 1446 թվին: Իր դիրքն ամրապնդելու համար Կարապետը մեկնեց Կահիրե՝ Թահիր սուլթանի մոտ, սակայն երբ նա ժամանեց, արդեն գահակալում էր Աբու-Սայիդ Չաքմաքը: Հասկանալի է, որ Կարապետը կամենում էր իր հաստատության հրովարտակ ստանալ եգիպտական սուլթանից՝ որպես Եգիպտոսի սուլթանության հպատակ հայերի կաթողիկոս: Ուղեւորության ընթացքում նա հանդիպեց Երուսաղեմի պատրիարք Աբրահամին եւ օգնեց նրան, որ պատրիարքարանն ազատվի պարտքերից եւ նրան վերադարձվեն իր սրբությունները: Սուլթանից ստացած նվերների մի մասը Կարապետը հանձնեց Երուսաղեմի պատրիարքարանին: Նա կամենում էր ձեռք բերել Երուսաղեմի պատրիարքության ու միաբանության համակրանքը եւ այն ենթարկել իր հովվապետությանը: Թե որոնք էին Սսի կաթողիկոսության թեմերը, դժվար է ասել: Կարելի է ենթադրել, որ Կարապետի գերագահությունն ընդունում էին Եգիպտոսի սուլթանության մեջ մտնող հայկական թեմերը: Չի բացառվում, որ Կարապետի կաթողիկոսությունը ճանաչեցին նաեւ որոշ այլ թեմեր: Գոնե, Մ. Օրմանյանի կարծիքով, կարամանցիներին ու օսմաններին հպատակ հայերն ընդունեցին Կարապետ կաթողիկոսի հոգեւոր իշխանությունը: Այդ է հաստատում շուրջ 150 տարի անց ստեղծված՝ Սսի աթոռի վիճակների ցուցակը, որի մեջ հիշվում են ոչ միայն Կիլիկիան, այլեւ Երուսաղեմը, Հալեպը, Կիպրոսը, Նեոկեսարիան, Անկյուրիան, Կոստանդնուպոլիսը եւ Թեսալոնիկեն:

Գրիգոր Ժ-ն, դժվարությամբ կաթողիկոսական աթոռ բարձրանալով, պաշտոնավարեց առանց մաքառումների ու ընդդիմության հանդիպելու: Նա պատվեց Կիրակոս կաթողիկոսին եւ չբողոքեց Սսի աթոռի վերահաստատման համար: Բանադրանքներ չեղան, եւ կապանքներ չդրվեցին: Չնզովվեց Աղթամարի հակաթոռ կաթողիկոսությունը, որն ստացել էր Կիրակոսի օրհնությունը: Սա մի կողմից Էջմիածնի Աթոռի թուլությունն էր հավաստում, մյուս կողմից՝ Գրիգորի ձգտումը՝ ամրապնդելու իր հովվապետությունն այդ խառնակ ժամանակներում: Նա լայն շինարարական գործունեություն ծավալեց: Դավրիժեցու խոսքերով՝ նա նորոգեց Սուրբ Էջմիածինը: Այս ամենն իր հաստատումն է գտնում Սիմեոն Երեւանցու կողմից: Նրա գործունեությունը մեծապես նպաստեց Էջմիածնի Մայր Աթոռի աստիճանական վերականգնմանը եւ զարգացմանը:

1455 թ. Գրիգորն իրեն աթոռակից դարձրեց տեր Արիստակեսին: Առաքել Դավրիժեցու այս հաղորդումը թվականի առումով հազիվ թե նշանակում է Արիստակեսի համաաթոռակալության սկիզբ, քանի որ 1448-ին Գրիգորը մահացել էր: Եվ, իրոք, հենց 1448 թ. է վերաբերում Արիստակեսի հայրապետության մասին հաղորդումը: Արիստակեսի աթոռակալությունը վասպուրականցիների համակրանքը շահելու միջոց էր, քանի որ նա վասպուրականցի էր: Արդեն մինչեւ 1448 թվականն Արիստակեսը հռչակվեց Գրիգորի աթոռակից:

Անշուշտ, լինելով աթոռակից Արիստակեսին՝ լիակատար կաթողիկոս չէր: Չնայած իր ձեռնադրությանը, նա ընդամենը փոխանորդ էր: Պատահական չէ, որ աթոռակիցները գավազանագրքի մեջ չեն ներառվում: Ուստի միանգամայն տրամաբանական է, որ Արիստակեսը հորջորջվում է ընդամենն Աթոռակալ անունով: Սակայն աթոռակից ունենալու սովորությունը խիստ տարածվեց հետագայում: Բանն այն է, որ գտնվեցին կաթողիկոսներ, որոնք չորս կամ հինգ հոգու աթոռակից դարձրին, ինչը պարզապես զեղծում էր: Այս սովորության արմատավորվելը մի կարեւոր առավելություն էր ընձեռում. ապահովվում էր կաթողիկոսների անցավագին ու անհակառակ հաջորդականությունը: Այլ խոսքով՝ կաթողիկոսի մահվան դեպքում հովվապետությունն ինքնաբերաբար անցնում էր նրա աթոռակցին: Անշուշտ, դա հակասում էր ազգային ընտրության սկզբունքին, սակայն Աթոռը զերծ էր պահում հակառակությունից եւ այլեւայլ դժվարություններից:

Հայերը բնակվել են Կոստանդնուպոլսում անհիշելի ժամանակներից, սակայն քաղաքում մեկ թեմակալ եպիսկոպոսից ավելին լինել չէր կարող: Հայերը Կոստանդնուպոլսում, հետեւաբար, եկեղեցական առանձնահատուկ դիրք չունեին, թեպետեւ շատ էին առաջացել աշխարհիկ իշխանության վերին շրջանակներում: Մեծ էր նրանց դիրքը բանակում՝ հատկապես կայսեր թիկնապահ գնդում: Հայերը մայրաքաղաքում ստիպված էին, թեկուզեւ առերես, հետեւել քաղկեդոնականության, քանի որ Կոստանդնուպոլսում հայ թեմակալություն չկար: Հայկական Եկեղեցու գոյությանը կայսրության մայրաքաղաքում հանդիպում ենք 1360-ին, երբ հիշատակվում է հայոց Սբ Սարգիս եկեղեցին: Այդ շրջանում հայերն ավելի հակված էին դեպի լատինները, իսկ հույներն անհաջող փորձեր էին կատարում՝ հայերին իրենց մերձեցնելու ուղղությամբ: Ցավոք, այս եկեղեցին այլեւս չի հիշվում, եւ նրա գտնվելու թաղամասն անգամ անհայտ է: Ավելի որոշակի են մեր տեղեկությունները Ղալաթիո հայոց եկեղեցու մասին: Վերջինս կառուցվեց ոչ թե քաղաքի պարիսպների ներսում, այլ քաղաքի հանդիպակաց՝ Բերայի արվարձանի ծովափնյա շրջանում, որ ճենովացիները Calata էին կոչում, այսինքն՝ քարափ կամ բեռներ թափելու ծովափ: Եկեղեցու ճակատի արձանագրություններից պարզվում է, որ այն կառուցվել է 1391 թ., չնայած արձանագրությունը գրվել է 1436-ին: Մյուս կողմից՝ Երեմիա Քյոմուրճյանը 1436-ին է դնում եկեղեցու շինությունը: Պարզվում է, որ եկեղեցին կաֆայեցի հայերն են կառուցել: Ենթադրել, թե դա հռոմեադավան հայերի եկեղեցի էր, հավանական չէ, քանի որ Կաֆայի հայերի մեծ մասը, ավելին՝ մեծագույն մասը, հայադավան էր: Սակայն եկեղեցու կառուցման առավել հավանական շրջանը մինչեւ 1453 թվականն է, քանի որ ըստ արձանագրության՝ այն շինվել է հունաց իշխանության օրոք: Կոստանդնուպոլիսը սուլթանության մայրաքաղաք հռչակած Մեհմեդ Բ-ն հայերին պատրիարքության իրավունք տվեց:
Օսմանյան պետության համար կարեւոր խնդիր էր քրիստոնյաների իրավասությունների շրջանակը որոշելը: Շարիաթը չէր կարող դրա համար հիմք ծառայել:

Արդյունքում կա՛մ կոտորածներ էին կազմակերպվում, կա՛մ բռնի կրոնափոխության քայլեր կատարվում: Միաժամանակ իրենց վերապահելով ռազմական եւ ելեւմտական գործակալությունները՝ օսմանյան սուլթանները կյանքի մյուս բնագավառները թողնում էին քրիստոնյաներին: Մեհմեդ Բ-ն կամենում էր իր կառավարությանն ավելի հմուտ ձեւ հաղորդել: Քաղաքի բնակչությունը քրիստոնեական էր, իսկ իսլամական տարրը պիտի միայն նոր բերվեր: Իսկ քաղաքն ամայացնել ու հետո միայն ամեն ինչ սկսել՝ նա չէր կամենում: Միաժամանակ նա ուզում էր ցույց տալ, որ Օսմանյան կայսրությունը քաղաքակիրթ երկիր է: Մեհմեդը մտաբերեց միլլեթի սկզբունքը: Հույները կարող էին առաջնորդվել իրենց կրոնին համապատասխան օրենքներով: Սուլթանն իրեն վերապահեց միայն բյուզանդական կայսրերի դերը, այսինքն՝ պատրիարք հաստատելը կամ հռչակելը: 1453-ին՝ մարտական գործողությունների ժամանակ, սպանվել է Աթանաս պատրիարքը, ուստի Մեհմեդ Բ-ն Պոլսի պատրիարք հաստատեց Գեւորգ Սկոլարիոս գիտնական եպիսկոպոսին, որը վերցրեց Գեննադիոս Բ անունը: Նա ստացավ հին ժամանակների պատրիկների իրավասությունը:

Հրդեհների պատճառով Կոստանդնուպոլսի եւ օսմանյան պետական դիվաններում շատ կարեւոր փաստաթղթեր ոչնչացել են, եւ Մեհմեդ Բ-ի տված արտոնագիրը՝ Հայոց պատրիարքություն ստեղծելու մասին, չի պահպանվել: Կրոնի, եկեղեցու, պաշտամունքի եւ այլ խնդիրներ, ինչպիսիք էին ամուսնությունը, ընտանիքը, ժառանգությունը, բարեգործությունը, ազգահամարը եւ այլն, որոնք մահմեդականների մոտ կրոնական առաջնորդի իրավունքներն էին, հայերի համար տրվեցին Կոստանդնուպոլսի պատրիարքին: Վերջինիս էին ենթարկվելու եպիսկոպոսները, վարդապետները, քահանաները, դպրոցը, հայոց հասարակության ներքին կյանքին վերաբերող բնագավառները:
Երբ հայերն Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաքում պատկառելի թիվ կազմեցին, Մեհմեդ Բ-ն նրանց՝ հույներին հակակշիռ դարձնելու նպատակով պատրիարքության իրավունք տվեց՝ հույների նմանօրինակ իրավասություններով: Անշուշտ, դրանից առաջ էլ հայերն Օսմանյան պետության մեջ ունեցել էին իրենց հոգեւոր առաջնորդները: Հիշատակներ են պահպանվել Հովակիմ եպիսկոպոսի մասին, որ նորոգել է Կուտինայի հայոց եկեղեցին եւ հայտնի է որպես Պրուսայի եպիսկոպոս եւ Ֆիլիպեի առաջնորդ: Դրանից հետո նա դարձել է Կոստանդնուպոլսի հայերի առաջնորդը: Այս տեղափոխությունները, մի տեսակ, ուրվագծում են Օսմանյան պետության ընդարձակման ուղղությունները: Հնարավոր է, որ Հովակիմը եղել է Հալեպի եպիսկոպոսը, որը 1438 թ. Կաֆայից Հռոմ գնացող պատվիրակության անդամ է եղել: Կոստանդնուպոլսի Հովակիմը հիշվում է մինչեւ 1474 թ., եւ բոլոր հիմքերը կան կարծելու, որ հիշյալ երկուսը միեւնույն անձն են: Ամենայն հավանականությամբ նա եղել է Կարապետ Եվդոկացու կողմնակիցներից:

1461 թ. Հովակիմը սուլթանի կողմից կանչվեց Պրուսայից եւ հռչակվեց հայերի պատրիարք կամ փաթրիք՝ հույների պատրիարքին համազոր իրավունքներով: Նա նման խոստում տվել էր դեռ մինչեւ Կոստանդնուպոլիսը գրավելը, եւ այդ է հավաստում ոչ միայն նրա ունեցած մտերմությունը հայերի հետ, այլեւ սուլթանի հաղթական սուրն օրհնելը: 1453-ից մինչեւ 1461-ը նա Պոլսում հաստատվելու ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկել է թե ոչ, չգիտենք: Սակայն նման քայլերի հավանականությունն ավելի քան ստույգ է: Առավել եւս, որ Հովակիմն արդեն արեւելյան Փոքր Ասիայի եւ օսմանյան եվրոպական տիրույթների հայերի առաջնորդն էր: 1461-ին Հովակիմն ստացավ Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքի իրավունքը՝ ձեռք բերելով հոգեւոր իշխանություն՝ Օսմանյան կայսրության բոլոր հայերի նկատմամբ: Հայկական՝ Էջմիածնի եւ Սսի կաթողիկոսությունները Կոստանդնուպոլսով զբաղվելու ո՛չ ժամանակ եւ ո՛չ էլ հնարավորություն ունեցան, քանի որ երկուսն էլ անհանգիստ ժամանակներ էին ապրում:

Կարապետ Եվդոկացին հովվապետեց Սսում երկու տարի: 1449-ին նրան հաջորդեց Ստեփանոս Սարաձորեցին: Սակայն որոշ աղբյուրներ Կարապետ Եվդոկացու մահը դնում են 1477 թվին, իսկ 1461-ին արձանագրում են Սսում խռովահույզ վիճակ: Սսի ամիրա մելիք Էոմերն իր բռնություններով զայրացրել էր թե՛ հայ եւ թե՛ մահմեդական բնակիչներին, որոնք միավորվում են՝ նրան սպանելու համար: Այդ նպատակով նրանք գիշերով գաղտնի գնում են Կարապետ Եվդոկացու մոտ: Ամիրան էլ իր հերթին թուրքմենական գնդեր է վարձում, եւ երկու կողմերի միջեւ պատերազմ է բռնկվում: Սիսն ավերվեց, կողոպտվեց եւ կոտորածի ենթարկվեց: Թուրքմենները մտան Սսի կաթողիկոսարան, համաձայն աղբյուրի՝ Կարապետի օրոք, եւ կողոպտեցին նրա սրբությունները: Սակայն Սսի վիճակը դրանից հետո չխաղաղվեց: 1464-ին Սսի տեր Չագամ բեյը, որն իշխանությունը խլել էր մելիք Էոմերից, հարձակման է ենթարկվում Մարաշի տիրոջ՝ Շահսվար անունով որդու կողմից, որը 1468 գրավելով Դաշտային Կիլիկիան՝ հունիսի 2-ին պաշարում է Սիսը եւ 8 անհաջող գրոհից հետո՝ դեկտեմբերի 23-ին, կարողանում է գրավել այն: Շահսվարի կողմից Սսի իշխան է նշանակվում Շարամերթը, որը հալածում է հայերին՝ կորզելով նրանցից մեծ գումարներ: Սակայն շուտով՝ 1469-ին, նրա վրա է հարձակվում Էթիլ թուրքմենը, որը նույնպես փրկագին վերցնելով շատ գանձեր ու սրբություններ՝ հեռանում է Սսից: Շահսվարը Սսում հաստատում է հազարի չափ այլազգիների, քանի որ 1470 թ. ժանտախտից հետո քաղաքը գրեթե անմարդացել էր: Ժանտախտին զոհ էր գնացել Հեթում Խազենցը, որը հայտնի է Սպիտակ Երեց մականունով՝ լինելով Լուսավորչի եւ ուրիշ սրբերի աջերի աջապահը: Այդ պաշտոնը հաստատել էր Կարապետ Եվդոկացին՝ բացառելու համար աջերի անհետացումը: Սա էլ դարձել էր Աջապահյանների գերդաստանի հիմնադիրը: Այս ամենը ցույց է տալիս, որ Կարապետ Եվդոկացին ավելի երկար է հովվապետել եւ այն էլ՝ անհանգիստ ու խռովահույզ ժամանակներում:

Առանձնապես լավ չէին նաեւ Գրիգոր Ջալալբեգյանց կաթողիկոսի գործերն Էջմիածնում: Երբ Կիրակոս կաթողիկոսը մահացավ, եւ Զաքարիա Աղթամարցին իրեն Ամենայն Հայոց կաթողիկոս հռչակեց՝ նպատակ ունենալով հաստատվել Էջմիածնի աթոռին, Գրիգոր Ժ-ն, չբավարարվելով Արիստակեսին աթոռակից դարձնելով, գործադրեց այլ ջանքեր եւս՝ իր կաթողիկոսությունն ամրապնդելու համար: Եվ ապա հենց այդ պահին հայտնվում է Էջմիածնի միաբանությունից Սարգիս եպիսկոպոսը, ձեռքն է գցում Լուսավորչի Աջը եւ փորձում դրա միջոցով նոր բարձր դիրքի հասնել: Միանգամյան իրավացի է Մ. Օրմանյանը՝ ենթադրելով, որ հիշյալ Սարգիսը եղել է կաթողիկոսական փակակալը եւ դրա շնորհիվ էլ կարողացել է հեշտությամբ ձեռք գցել Աջը, ինչպես նաեւ ուրարը, խաչվառի դրոշը կամ խաչալամը: Թե ինչ մտքով Սարգիսը կատարեց այդ գողությունը, լոկ կարելի է կռահել:
Մ. Չամչյանի կարծիքով՝ Գրիգոր եւ Արիստակես կաթողիկոսները գժտվել էին, եւ Սարգիսը, դրանից օգտվելով, Աջը ձեռք գցեց եւ Թավրիզ գնաց, որ Ջահան-շահի միջոցով կաթողիկոսանա: Սակայն դա հազիվ թե հնարավոր է, չնայած այդ ընդունում է նաեւ Զամինյանը: Մ. Օրմանյանն ավելի հավանական է գտնում, որ Սարգիսը դա կատարեց Զաքարիա Աղթամարցու խնդրանքով, որն այդ ճանապարհով հույս ուներ տիրանալու կաթողիկոսությանը: Սա շատ հավանական է, քանի որ Աջն էր, որ ժամանակին նպաստել էր Կիրակոսի կաթողիկոսանալուն: Կեղծ աջով էր, որ Կարապետ Եվդոկացին կարողացել էր Սսի կաթողիկոս դառնալ: Թերեւս Զաքարիան հանձնարարել էր Սարգսին մեկնել Թավրիզ՝ Աջով հանդերձ, ուր ժամանելու էր նաեւ ինքը՝ Ջահան-շահի միջոցով կաթողիկոսությանը տիրանալու համար: Միայն այս ձեւով կարելի է բացատրել Սարգսի ձեռնարկը, քանի որ իր համար աշխատելու դեպքում նա Զաքարիային դրանից օգտվելու հնարավորություն չէր տա:

Ջահան-շահն այդ ժամանակ հաղթել էր մոնղոլներին՝ հասնելով մինչեւ նրանց Հրե մայրաքաղաքը, եւ վերադարձել էր Թավրիզ՝ իր աթոռանիստը: Զաքարիան փութաց շնորհավորել նրան բազում ընծաներով եւ համոզվելով, որ իրեն ջերմ ընդունելություն ցույց տվեցին՝ համարձակվեց խնդրել իր համար Էջմիածնի կաթողիկոսությունը: Ցավոք, հայտնի չէ, թե Զաքարիան Գրիգորին ինչում մեղադրեց: Գրիգորի անտարբեր մնալն իր հաղթանակի նկատմամբ, ըստ երեւույթին, անհաճո երեւաց Ջահան-շահին, կամ Գրիգորն ուշացրել էր տարեկան հարկերի վճարումը, այնպես որ Ջահան-շահը որոշեց Զաքարիային պատրիարքության պատիվ տալ, իսկ Երեւանի կառավարչին կարգադրեց Զաքարիային կաթողիկոսական աթոռ բարձրացնել Էջմիածնում:

Զաքարիան եկավ Երեւան եւ այնուհետեւ տիրացավ Էջմիածնի կաթողիկոսությանը: Առաքել Դավրիժեցին 1461 թ. հիշում է տեր Գրիգորին, տեր Արիստակեսին, ինչպես նաեւ Զաքարիային. իրողություն, որ ցույց է տալիս, թե առաջինների կաթողիկոսությունը դադարած չէր: Զաքարիան կարողացավ հասնել հովվապետության արդեն 1460 թվին:

Զաքարիայի կաթողիկոսությունը, անտարակույս, օրինական չէր: Նա դրան տիրացավ բռնությամբ: Ազգային ժողովը Գրիգոր Ժ-ին չէր զրկել կաթողիկոսությունից, հետեւաբար օրինական աթոռակալներ էին մնում Գրիգորը եւ Արիստակեսը: Ավելին. վերջիններս աթոռակից չէին ճանաչել Զաքարիային: Ուստի Մ. Օրմանյանը եզրակացնում է, որ ճիշտ չէ Զաքարիային օրինավոր կաթողիկոսների շարքն անցկացնելը Զաքարիա Բ անունով: Հասարակական կարծիքը նույնպես Զաքարիայի օգտին չէր, քանի որ հիշատակարանների մեծ մասում կաթողիկոս է ճանաչվում Գրիգոր Ժ-ն: Զաքարիան բուռն դիմադրության չհանդիպեց Էջմիածնում, բայց պատճառը վախն էր կարա-կոյունլուների իշխանությունից: Թե ո՞ւր գնացին օրինական կաթողիկոսները, հայտնի չէ: Հնարավոր է, որ նրանք ստիպված եղան մնալ Էջմիածնում, սակայն դրանից Զաքարիայի կաթողիկոսությունն օրինականություն ձեռք չի բերում:

1461-ի գարնանը Ջահան-շահը մեծ արշավանք ձեռնարկեց ակ-կոյունլուների դեմ: Նա նախ ավերեց Խլաթի շրջանը՝ կողոպտելով եկեղեցիները եւ ավերելով դրանք՝ սպառնալով նույն կերպ վարվել Մուշի, Խույթի, Սասունի եւ հարակից գավառների հետ: Զաքարիան, պետք է խոստովանել, շտապեց փորձանքի առաջն առնել: Նա՝ որպես հաշտարար, գնաց Ջհանգիրի մոտ՝ համոզելու, որ ընդունի հակառակորդի գերիշխանությունը: Բանակցությունները տեւեցին գրեթե երեք ամիս, եւ ի վերջո Ջհանգիրը համաձայնվեց հարկատու դառնալ, իսկ Ջահան-շահը ետ քաշեց իր զորքերն ակ-կոյունլուների տարածքներից:
Զաքարիան հարկը հանձնեց Ջահան-շահին եւ ազատեց հայ եւ մահմեդական բնակիչներին վերահաս վտանգից: Դրանից հետո՝ 1461-ի հունիսին, Զաքարիան վերադարձավ Էջմիածին՝ ավելի ուժեղացած: Բայց հենց դրանից հետո ձախորդություններն սկսեցին հետապնդել նրան: Ջահան-շահը, որ զորքերը կրկին շարժեց մոնղոլների դեմ, Հայաստանի կառավարչությունը հանձնեց իր որդի Հասան Ալիին, որն իրեն իրավունք վերապահեց հարկելու եւ միջոցներ ձեռք բերելու: Զաքարիան ենթարկվեց հալածանքների, որի արդյունքում Հասան Ալիի եւ Զաքարիայի հարաբերությունները լարվեցին: Դրան նպաստեց նաեւ այն հանգամանքը, որ Զաքարիային չարախոսողներ գտնվեցին: Թերեւս այդպիսի դեր էին կատարել Գրիգոր եւ Արիստակես կաթողիկոսները, որոնք ձգտելու էին հեռացնել Զաքարիային: Զաքարիան միջոցներ ձեռք առավ եւ հեշտությամբ զինաթափ չեղավ, սակայն հաջողություն չունեցավ եւ անչափ վախեցավ, երբ տեղեկացավ, որ Հասան Ալին կամենում է իրեն ձերբակալել եւ փրկագին պահանջել: Զաքարիան ձմեռով ծպտյալ թողեց Էջմիածինը՝ չմոռանալով իր հետ վերցնել Լուսավորչի Աջը, խաչալամը եւ ուրարը:

Զաքարիան սկզբում գնաց Բերկրի՝ ծածկելով իր ինքնությունը Բագավանում եւ Բայազետի բերդում: Նա հասավ Բերկրիի Արգելանի վանք, ներկայացավ եւ ցույց տվեց Լուսավորչի Աջը եւ մյուս սրբությունները: Վասպուրականի հայությունը խիստ ուրախացավ, որ Լուսավորչի Աջն անցել է Աղթամարի ձեռքը: Հետո նա արդեն հաղթականորեն ճանապարհվեց Աղթամար, իսկ ժողովուրդը նրան ընդունում էր հրճվանքով: Մեծ հանդեսներ եղան մասնավորապես Վան քաղաքում, որոնց մասնակցեց քաղաքի կառավարիչ Ջահան-շահի կաթնեղբայր Մահմուդ բեյը: Սակայն Ոստանի Քուրդ իշխանը փորձեց նրան ձերբակալել: Զաքարիան հեռացավ Ոստանից եւ Քարադաշտի բերդով անցավ Աղթամար: Դա տեղի ունեցավ 1461 թ. դեկտեմբերի 11-ին: Զաքարիայի հովվապետությունն Էջմիածնում տեւեց ընդամենը մեկ տարի: Չնայած որոշ տեղեկություններին, թե նա կրկին գնացել է Էջմիածին եւ այնտեղ էլ թունավորվել, նման բան չի եղել: Հետեւաբար այն պնդումը, թե նա հովվապետել է մինչեւ 1465 թիվը, չի արդարացվում:

Հասկանալի է, որ Զաքարիայի հեռանալով՝ Գրիգորը դարձավ դրության տերը՝ ունենալով Հասան Ալիի աջակցությունը: 1466 թ. հիշատակվում է ոչ միայն Գրիգոր Ժ-ն, այլեւ Արիստակեսը եւ նրա աթոռակից Սարգիսը: Այդ նշան է, որ Գրիգորը ծերացել էր ու դարձել անառողջ եւ նոր գործակից ունենալու պետք է զգացել: Որքան էլ զարմանալի լինի, վերջինս այն Սարգիսն է, որը Լուսավորչի Աջը գողանալով՝ հանձնել էր Զաքարիա Աղթամարցուն: Թե ինչպես է հիշյալ Սարգիսը կրկին ձեռք բերել Գրիգորի վստահությունը, դժվար է ասել: Թերեւս պատճառն այն էր, որ Զաքարիան ըստ արժանվույն չէր գնահատել նրա մատուցած ծառայությունը: Համենայն դեպս, նրան աթոռակից չէր դարձրել: Դրանից վշտացած Սարգիսն օգնել է Գրիգորին եւ նպաստել Զաքարիայի՝ Էջմիածնից փախչելուն: Սարգսի աթոռակցությունը, հակառակ Դավրիժեցու, Մ. Օրմանյանը դնում է ոչ թե 1465-ին, այլ 1462-ին:

Գրիգոր Ժ-ն մահացավ 1465 թ. վերջերին, քանի որ 1465-ին Արիստակեսը լիարժեք կաթողիկոս դարձավ: Անշուշտ ապիկար անձ չէր եւ օգտակար գործեր էլ է կատարել, սակայն իր գործունեությամբ նպաստել է Աղթամարի եւ Սսի աթոռների անջատմանը, ինչպես նաեւ Զաքարիայի՝ Էջմիածնի կաթողիկոսությանը տիրանալուն: Դրական էր այն, որ նա Հայոց Եկեղեցու հովվապետների անցավագին հաջորդականության սկիզբը դրեց: Բայց դա էլ հետագայում մեծ աղետներ բերեց, որոնք երկու դար շարունակ վրդովեցին հայրապետական Մայր Աթոռը:

Զաքարիա Աղթամարցին մահացավ 1464 թ., չնայած չի բացառվում, որ տեղի է ունեցել Գ եւ Դ տառերի շփոթ, եւ նա իրականում մահացել է 1465 թ.: Համենայն դեպս, Զաքարիային փոխարինած Ստեփանոսը հիշատակվում է 1465 թ.: Փաստորեն Զաքարիան եւ Գրիգորը մահացան գրեթե միաժամանակ: Հարկ է նշել, որ Ստեփանոսը ձեռնադրվել էր Էջմիածնում՝ Զաքարիայի կողմից: Լուսավորչի Աջը Ստեփանոսի օրոք շարունակում էր գտնվել Աղթամարում:

Գրիգոր Ժ-ի օրոք Հովհաննես Տարոնեցուն՝ Մշո Սբ Կարապետի Իննակնյա վանքի եպիսկոպոսին զրպարտեցին նախանձոտ քրդերը, թե իբր քանդել է մզկիթի քարերը եւ շինել եկեղեցին: Նա ձերբակալվեց գավառի կառավարչի կողմից, ուղարկվեց Բաղեշի ամիրապետին, որն առանց խնդիրը քննելու՝ նրանից պահանջեց ուրանալ քրիստոնեությունը: Հովհաննեսը մերժեց, սակայն արդյունքը միայն բռնությունները եղան: Նրան մերկացրին, քաղաքով քարշ տվեցին մինչեւ բերդը, կրակի տվեցին, սրով հարվածեցին եւ այնուհետեւ քարկոծեցին: Նրա մարմինը պատվով հողին հանձնվեց Սբ Սարգիս եկեղեցում՝ Բաղեշի արքեպիսկոպոսի ձեռքով: Հովհաննես Տարոնեցին նահատակվեց 1465 թ. ապրիլի 19-ին: 1473 թ. քննություն չի բռնում, չնայած որպես մահվան թվական՝ հիշատակվում է մի գրչի կողմից:

1448 թ. նահատակվեց Աստվածատուր Վանեցին, 1465-ին՝ Սքանդարը, նույն ինքը՝ Ալեքսանդր Ասլան-Մելիքենցը, որի նահատակության տեղը հայտնի չէ: Նահատակվեց նաեւ իշխանազուն Պարոնլույսը 1467-ին Կաֆայում, չնայած դժվար է հավատալ, որ դա եղել է լատինների իշխանության պայմաններում: