(1474-1484)
 

Թերեւս Մ. Չամչյանի շփոթի պատճառով է, որ Հովհաննես կաթողիկոսի անունը բացակայում է որոշ ցանկերի մեջ: Իսկ վերջինս Առաքել Դավրիժեցու կողմից 1476 թ. հիշատակված է իբրեւ հայոց կաթողիկոս: Շփոթը կապված է երկու Հովհաննեսների գոյության հետ: Տվյալ դեպքում խոսքը վերաբերում է Սարգիս կաթողիկոսին, ով իր աթոռակիցն էր դարձրել Հովհաննեսին: Սիմեոն Երեւանցին ժամանակին ուղղել է ցուցակներում տեղ գտած թերությունը: Հավանաբար նա աթոռակցել է Սարգիս Բ Աջատարին 1470-ից եւ միահեծան աթոռակցել 1474-ից:

Այս շրջանում մեծ հաջողության հասած Ուզուն-Հասանը փորձեց նվաճումներ կատարել նաեւ Արեւմուտքում: 1471 թ. նա իր Յուսուֆ զորավարին արշավանքի ուղարկեց դեպի Փոքր Ասիա: Վերջինս օսմանցիներից գրավեց Եվդոկիան կամ Թոքաթը, հետո արշավեց դեպի Քոնիա եւ Ադանա: Սակայն օսմանցիները կարողացան իրենց ուժերը համախմբել եւ ակ-կոյունլուների բանակը ետ մղել, որի ժամանակ Յուսուֆը գերի ընկավ: Օսմանյան բանակները դրանով չբավարարվեցին եւ 1473 թ. արշավեցին արդեն Ուզուն-Հասանի բուն տիրույթների վրա: Տրվեցին մի շարք ճակատամարտեր, որոնց արդյունքում Ուզուն-Հասանը փախուստի դիմեց: Այս ամենի հետեւանքով օսմանցիներին հպատակ հայերի թիվը բավական աճեց: Մեհմեդ Բ-ն, կայսրության շահերից ելնելով, հովանավորում էր Կոստանդնուպոլսի հայերին՝ որպես պետության վստահելի ու շինարար տարրի, ավելի մեծացրեց մայրաքաղաքի հայության թիվը:

Օսմանցիները 1475 թ. էլ ճենովացիներից գրավեցին Կաֆան, եւ սուլթանն այնտեղից եւս հայկական մեծ գաղթականություն բերեց Կոստանդնուպոլիս: Կաֆայի հայերը գերակշիռ մասով Հայ Առաքելական Եկեղեցու հետեւորդներ էին, իսկ ովքեր նրանց փորձում են լոկ հռոմեադավան ներկայացնել, պարզապես կեղծում են, քանզի քաղաքը միայն երկու հայ եպիսկոպոս է ունեցել: Ասենք, որ Մեհմեդ Բ-ին էլ ձեռք չէր տալիս թշնամի ճենովացիների հենարան հռոմեադավան հայերին միայն բերել մայրաքաղաք: Գաղթեցվածների մեծ մասը հայադավան հայերի էին, եւ միայն փոքր մասը՝ հռոմեադավան: Հայադավանները Հովակիմ պատրիարքի գլխավորությամբ արդեն հատուկ եւ օրինական դիրք ունեին Կոստանդնուպոլսում, ինչպիսին չունեին հռոմեադավանները: Վերջիններս կարող էին ազատ լինել լատինասիրության մեջ, սակայն կազմում էին հայերի լոկ մի մասը՝ չունենալով ոչ եկեղեցի եւ ոչ էլ այլ հաստատություն: Արագ աճում է Կոստանդնուպոլսի հայկական եկեղեցիների թիվը. Սբ Սարգիս, Սբ Լուսավորիչ, Սբ Նիկողայոս, Սբ Աստվածածին եւ Սբ Գեւորգ: Երեւի հիշյալ շրջանում սկզբնապես կար 6 եկեղեցի:

Ցավոք, Պոլսի հայությունը հատուկ պատմագիր չի ծնել, ուստի աղքատիկ են մեր գիտելիքները Պոլսի պատրիարքության մասին: Արդեն մինչեւ 1461 թ. Հովակիմի պատրիարք դառնալը հայերը զգալի թիվ էին կազմում մայրաքաղաքում: Այլեւայլ քաղաքներից բերված գաղթականությանը շուտով միացան Կաֆայից եւ Կարամանից (1479) բերված հայերը: Կարամանից եկածներին տեղավորեցին Սամաթիայում, որը գտնվում էր քաղաքի հարավարեւմտյան ծովեզրյա շրջանում: Ինքը՝ Հովակիմը մահացավ հավանաբար 1477-ին, եւ նրան փոխարինեց Նիկողայոս պատրիարքը, որը սակայն նույնական չէ Անկյուրիայի Նիկողայոս եպիսկոպոսին, որը հիշատակվում է 1486 թ.: Հազիվ թե պատրիարքն ավելի ուշ դառնար Անկյուրիայի եպիսկոպոս: Եթե առաջ Կոստանդնուպոլիսը կապված էր Սսի Աթոռի հետ, ապա աստիճանաբար ուժեղացան Պողոսի դիրքերը, եւ պայմաններ ստեղծվեցին Էջմիածնի Մայր Աթոռի հետ հարաբերություններ հաստատելու համար: Եվ հակառակը. Սսի ազդեցությունը Պոլսում խիստ թուլացավ:

Այս շրջանում գործեց Ամիրդովլաթ Ամասեցի բժշկապետը, որն օսմանյան մայրաքաղաքի առավել կարկառուն դեմքերից էր: Ծագում էր Ամասիա քաղաքից, որդին էր Եղիայի: Հետամուտ լինելով բժշկության՝ նա մեծածավալ նյութեր քաղեց արաբական, պարսկական եւ օսմանյան բժշկարաններից, ինչպես նաեւ նրանց միջոցով միջնորդավորված հունականներից: Չնայած չի բացառվում, որ հունական երկրամասում ապրած եւ լեզուների գիտակ Ամիրդովլաթը դրանք քաղած լինի հենց հունական կամ բյուզանդական բժշկարաններից: Համենայն դեպս, ամասեցի լինելը հավանական է դարձնում նրա հունարենի իմացությունը: Նա գրում է, որ իր աշխատությունն ավարտել է հինգ լեզվով. հայերեն, հոռոմոց լեզու (իմացի՛ր հունարեն), արաբերեն, պարսկերեն, թուրքերեն եւ փոքր չափով՝ լատիներեն: Ամիրդովլաթը հայ բժիշկներից հիշում է Մխիթարին, Ահարոնին, Ստեփանոսին, Ճոսլինին, Սարգսին, Հակոբին, Դեղինին, Սիմավոնին, Վահրամին, որոնք շատ աշխատություններ ունեին, սակայն, ցավոք, բացառությամբ Մխիթար Հերացու աշխատության, մնացածները մեզ չեն հասել: Նա շատ էր ճանապարհորդել եւ մակեդոնացվոց աշխարհում՝ Ֆիլիպպե կամ Ֆիլիպուպոլիս քաղաքում, 1469 թ. գրել է «Օգուտ բժշկութեան» աշխատությունը եւ նոր միայն դրանից հետո հաստատվել էր օսմանյան մայրաքաղաքում: Այստեղ նա 1478 թ. սկսում եւ 1482 թ. ավարտում է «Անգիտաց անպետ»-ը, որ բժշկական բառարան էր եւ որ ավելի ճիշտ է՝ բժշկական հանրագիտարան: Նա մահացավ 1497 թ. դեկտեմբերի 28-ին:

Տարիքը հայտնի չէ:
Վրթանես Օծոպեցի եպիսկոպոսը, որ մուղտեսիի կարգավիճակով հաստատվել էր Աղթամարի կաթողիկոսարանում, 7 տարի անց միայն կարողացավ Սբ Լուսավորչի Աջը ձեռք գցել: Նա դժվարություններ շատ կրեց, բայց իր հեզ վարքով կարողացավ սիրելի դառնալ Ստեփանոս կաթողիկոսին եւ նրա կողմից նշանակվել եկեղեցու լուսարար եւ սրբությունների պահապան: Սրբությունների մեջ էր Սբ Լուսավորչի Աջը: Իսկ երբ հարմար պահը եկավ, եւ ջուղայեցի փերեզակները հայտնվեցին Աղթամարում, նա նրանց մեջ մտերիմ ու վստահելի մարդ գտավ, որի էշի համետի մեջ տեղավորեց Աջը, ուրարը եւ խաչալամը: Այս ձեւով սրբությունները դուրս բերելով կղզուց՝ նա նրան հանձնարարեց շտապով հասնել Ջուղա: Մեկ-երկու օր անց նա եւս ինչ-ինչ պատճառաբանությամբ դուրս եկավ Աղթամարից եւ վերացնելով մուղտեսիի տարբերանշանները՝ ուղեւորվեց Ջուղա: Իսկ երբ նա ուշացավ, ստուգում անցկացվեց, եւ հայտնաբերվեց Աջի կորուստը: Գտնել Հովհաննես Օծոպեցուն չհաջողվեց, իսկ Աջի ձեռք բերելու լուրն ավետաբերները հասցրին Էջմիածին: Աջն ուղարկվեց Նախիջեւան, ուր հասել էին Հովհաննես եւ Սարգիս կաթողիկոսները եկեղեցականների ու աշխարհիկների հետ: Փառավորելով Աջը՝ նրանք այն վերադարձրին Էջմիածին: Աջը վերադարձվեց, հավանաբար, 1474 թ.՝ մինչեւ Սարգիս կաթողիկոսի մահը: Այդպես են կարծում մի շարք ուսումնասիրողներ: Սակայն Մ. Օրմանյանի կարծիքով՝ դա բոլորովին ճիշտ չէ եւ չի համապատասխանում Առաքել Դավրիժեցու տեղեկությանը: Ըստ նրա՝ Աջը վերադարձվել է Հովհաննես եւ Սարգիս կաթողիկոսների օրոք՝ Վրթանես եպիսկոպոսի ձեռքով: Ուստի այն կարող էր կատարվել Հովհաննես կաթողիկոսի եւ նրա աթոռակից Սարգսի օրոք:

Էջմիածնականները հավերժ երախտապարտ մնացին Վրթանես Օծոպեցուն, որի շնորհիվ մեծ սրբությունը վերադարձվել էր Էջմիածին՝ հաստատելով Մայր Աթոռի օրինականությունը: Նրան կաթողիկոսը եւ նրա աթոռակիցը մեծ ընծաներ տվեցին, որին միացվեցին Աջին տրված նվերները եւ խաչահամբույրները: Սխալ կարծիք կա, թե նա դարձել է Հովհաննես կաթողիկոսի աթոռակից, բայց դա չի հաստատվում: Իրականում նա եղել է լուսարարապետ կամ փակակալ: Նա այդ պաշտոնում մնաց բավական երկար եւ պաշտոնից հեռացավ առողջության տկարության պատճառով: Նա քաշվեց Օծոպի Սբ Աստվածածին վանքը, որտեղ էլ մահացավ ու թաղվեց 1493 թ.՝ Աղթամարից հեռանալուց 16 տարի անց: Այլ խոսքով՝ նա Աջը բերել էր 1477 թ.: Նրա հիշատակը չմոռացվեց: Կաթողիկոսներն ամեն տարի Օծոպ էին գնում եւ պատարագ մատուցում նրա հոգու համար եւ հոգեհաց տալիս: Սակայն հետո այդ կարգը սկսեց խախտվել:

Աջը բերվեց Հովհաննես կաթողիկոսի օրոք, որի պատճառով Մ. Օրմանյանը նրան Աջակիր է կոչում: Նա առանձին գործունեությամբ աչքի չի ընկել, կամ էլ այդ մասին հիշատակներ չեն պահպանվել:
Նա կաթողիկոսեց մինչեւ 1493 թ.՝ ավելի քան 20 տարի: 1485 թ. Լեհաստանի Կամենից քաղաքում հիշատակվում է Հովհաննես կաթողիկոսը, սակայն հայտնի չեն նրա այնտեղ գտնվելու պատճառները: Մ. Օրմանյանը համաձայն չէ Հովհաննեսի՝ մինչեւ 1493 թիվը հովվապետելուն: Նրա կարծիքով՝ 1484 թ. Հովհաննեսը հրաժարվել է կաթողիկոսությունից, հետեւաբար նրա հովվապետությունը տեւել է 10 տարի:

Հովհաննես կաթողիկոսը, անցնելով Լեհասան, տակավին կենդանի էր 1505 թ.: Մ. Օրմանյանը հակված է կարծելու, որ հենց Հովհաննես կաթողիկոսն է, որ Կոստանդնուպոլսում հիշատակվում է Սարգիս կաթողիկոսի եւ Դավիթ կրոնավորի հետ: Եվ նա է, որ իր ուղեկիցների հետ միասին նահատակվեց գլխատմամբ: Նրանք նահատակվեցին 1506 թ.:

Մի դեպքում Հովհաննեսը հիշատակվում է որպես կաթողիկոս, սակայն մեկ այլ դեպքում՝ որպես արքեպիսկոպոս: Դա պետք է բացատրել կաթողիկոսի պաշտոնավարությունը թողնելու փաստով: Ըստ որում, մեկ այլ տեղեկության համաձայն, հիշյալ անձինք նահատակվել են Ամասիայում: Միայն թե Հովհաննեսը հիշատակվում է լոկ որպես ազնվական եպիսկոպոս: Սակայն այս վերջին տեղեկությունը հաստատում չի գտնում այլ տեղեկությունների մեջ: Նշված անձինք ձերբակալվեցին եւ նահատակվեցին Պոլսում: Նրանք երեքն էլ չուզեցին մահմեդականանալ եւ ծանր տանջանքներից հետո գլխատվեցին 1506 թ. հոկտեմբերի 17-ին:
Այդ ժամանակներում հայտնի են նաեւ այլ նահատակների անուններ. երիտասարդ Ստեփանոս Կոստանդնուպոլսեցին (1471),Գրիգոր քահանայի որդի Դավիթ Խարբերդցին, որն ամբաստանվեց իր տաճկացած քեռայրից՝ իբրեւ թե իսլամը հայհոյելու համար. ձերբակալվեց, հրաժարվեց քրիստոնեությունն ուրանալուց եւ նահատակվեց սրախողխող լինելով (1474 թ. հունվարի 16), Սիրուն Հիզնացին կամ Հիզանցին, որի մայրը մահմեդականացել էր, եւ նրան էլ ստիպում են, որ իսլամ ընդունի, ինչին չհամաձայնվելով՝ խոշտանգվում է եւ անդամահատվելով սպանվում (1476 թ. հունվարի 14):

Հալածանքների ենթարկվածների մեջ առանձնանում է Ստեփանոս Տաթեւացի արքեպիսկոպոսը, ով Տաթեւի արքեպիսկոպոս Շմավոնի եղբորորդին էր: Նա կարողացել էր աղջիկ առեւանգած եւ մահմեդականացող մի տղայի ուժով ետ բերել քրիստոնեության եւ ապաշխարություն էր տվել նրանց մեղքին: 1477 թ.՝ Ուզուն-Հասանի մեռնելուց հետո, Խալիլ-Սոֆու կառավարիչը կամենում է թեկուզ ուշացումով վրեժ լուծել նրանից: Նա խաբեությամբ իր մոտ է հրավիրում Ստեփանոսին, որը նրա մոտ է գալիս քրոջ եւ քեռու որդիների հետ: Խալիլը նրան ուրացություն է առաջարկում, որից նա եւ նրա ուղեկիցները հրաժարվում են: Նրանք բանտարկվում են եւ ենթարկվում տանջանքների, եւ նրանցից երկուսը խաչվում են եւ խորովվում կրակի վրա: Այս ամենը կատարվում է Ստեփանոսի աչքի առաջ: Նահատակությունը եղավ 1478 թ.:

Ստեփանոս Տաթեւացին բանտարկության մեջ մնաց մեկ տարի, որից հետո նրա ատամները հանեցին եւ գանգին բեւեռեցին: Նա բանտում այնքան մնաց, մինչեւ վերքերն սպիացան: Հետո նա ենթարկվեց նոր խոշտանգումների. խանձեցին բոցերի վրա, գլուխը մեղրով ծածկելով՝ մաշկը վնասեցին եւ ընկույզի մեջ փակված սեւ բզեզները կապեցին գանգին, որ սրանք գանգը ծակեն: Այսպես նա տանջահար արվեց հինգ տարի՝ նեղվելով նաեւ սովից ու ծարավից: Վերջապես Ստեփանոսի քույրը գնաց փադիշահի մոտ, բողոքեց այդ ամենից, եւ հուզված փադիշահը կարգադրեց Խալիլին՝ նրան ազատ արձակել: Սակայն Խալիլը չէր շտապում նրան ազատել, մինչեւ որ թագուհին ուժով նրան ազատել տվեց եւ ուղարկեց Տաթեւ: Այս դեպքերը կատարվեցին 1483 թ.: Մեկ տարի Տաթեւում կազդուրվելուց հետո Ստեփանոսն ուխտագնացության գնաց Երուսաղեմ եւ իր վերադառնալուց շատ չանցած՝ վախճանվեց 1485 թ.: