(1632-1655)
 

Մովսես Գ Տաթեւացին աթոռակից կաթողիկոս չկարգեց, եւ հակառակ նրա նախորդների ժամանակների, երբ մահացած կաթողիկոսին ուղղակի փոխարինում էր ավագ աթոռակիցը, այժմ կաթողիկոսական աթոռը թափուր մնաց: Անհրաժեշտ էր ընտրել նոր կաթողիկոս, իսկ կարգը խախտվել էր, քանի որ կաթողիկոսներն էին աթոռակից ընտրում: Մովսեսը վերականգնել էր նախկին կարգը, իսկ ժամանակակիցների հարցին, թե ո՞ւմ կուզենար տեսնել կաթողիկոսական աթոռին, պատասխանել էր՝ մատնացույց անելով Փիլիպոս Աղբակեցի եպիսկոպոսին: Սակայն եպիսկոպոսները չհանդգնեցին վերջինիս իսկույն ձեռնադրել եւ որոշեցին ամեն ինչ անել ընտրական կարգով: Ժողով անմիջապես չգումարվեց, սակայն դիմեցին Եկեղեցու բոլոր գլխավոր կենտրոններ՝ նրանց հավանությունը ձեռք բերելու համար: Դա մոտավորապես նման էր ներկայիս հարցումով որոշում կայացնելուն: Դրանից հետո Մայր Աթոռի միաբանները ձեռնամուխ եղան ձեռնադրությանը: Մովսեսի մահվանից 8 ամիս անց՝ 1633 թվի հունվարի 13-ին, կատարվեց ձեռնադրությունը: Փիլիպոսի ընտրությամբ Դավիթ եւ Սահակ կաթողիկոսները, չնայած առաջինը դեռ համարվում էր օրինական կաթողիկոս, զրկվեցին կաթողիկոսական իրավունքներից: Շատ հնարավոր է, որ աթոռի թափուր գտնվելու ժամանակ արդեն Փիլիպոս Աղբակեցին տեղապահություն է կատարել:

Փիլիպոսը Աղբակ գավառի Էրնկան գյուղից էր: Դեռ 14 տարին չլրացած՝ եկել էր Մեծ անապատի դպրոց, բայց չէր ընդունվել՝ անչափահասության պատճառով: Նա շատ է խնդրում ու թախանձում՝ հաստատվելով մեծ անապատի մոտակա անտառներում, մինչեւ որ Սարգիս Պարոնտերն ստիպված է լինում նրան ընդունել: Սակայն Մեծ անապատի մեջ չի առնում, այլ հանձնում է Մովսես Տաթեւացուն՝ որպես աշակերտ: Եվ Փիլիպոսը նրան ուղեկցում է նրա քարոզչական շրջագայությունների ժամանակ: Մ. Օրմանյանի կարծիքով՝ Փիլիպոսը հայտնվում է Մեծ անապատում 1609-ին, հետեւաբար նա ծնված պետք է լիներ 1593 թվին: Այստեղից՝ նա ստանձնեց հովվապետությունը 40 տարեկանում: Դա լիովին համապատասխանում է այն տեղեկությանը, որ նա մահացավ 1655-ին՝ 65 տարեկան հասակում: Երիտասարդության շրջանում նա աբեղա է ձեռնադրվում, եւ առաջադիմելով ուսման մեջ՝ Մովսեսից ստանում է վարդապետության աստիճան: Ի միջի այլոց, ավելի ուշ նրան եպիսկոպոս ձեռնադրեց հենց Մովսես Տաթեւացին: Փիլիպոսը՝ որպես նվիրակ, ուղարկվում է Վան եւ 1629-ին բանակցում Սահակ աթոռակցի հետ: Թերեւս հենց նա է փոքրիկ Փիլիպոս դպիրը, որի խնդրանքով Ներսես Մոկացին գրել է իր գովեստի տաղը՝ նվիրված Մեծ անապատի միաբաններին: Մովսեսի կաթողիկոսության շրջանում նրա գործունեության մասին առանձին տեղեկություններ չեն պահպանվել, քանի որ նա նրա անմիջական գործակիցն էր: Դառնալով կաթողիկոս՝ նա նոր քայլեր չձեռնարկեց եւ փորձեց սոսկ լրացնել իր սիրելի ուսուցչի չկատարածը:

Փիլիպոսի աթոռակալության առաջին տարում՝ օգոստոս ամսին, մահացավ Դավիթ Դ Վաղարշապատցի կաթողիկոսը: Դա տեղի ունեցավ իր կաթողիկոսության 49-րդ տարում: Մինչեւ 1590 թիվը նա պարզապես աթոռակից էր, իսկ կաթողիկոս դառնալուց հետո հենց սկզբներում աթոռակից դարձրեց Մելքիսեդեկին, որը փորձանք դարձավ իր համար: Ամբողջ իրավունքները վերջինս կենտրոնացրեց իր ձեռքում: Բռնագաղթի ժամանակ նա էլ շատերի հետ ստիպված եղավ գնալ Սպահան եւ ապրել նեղ շրջապատում: Նույնիսկ, երբ կարճ ժամանակ նա եկավ Էջմիածին, չկարողացավ աշխույժ գործունեություն ծավալել, եւ Մելքիսեդեկը կրկին տիրացավ Մայր Աթոռին: Ավելին. Մելքիսեդեկը, առանց Դավթի կամքը հարցնելու, աթոռակից դարձրեց Սահակին: 1629-ից նա այլեւս կաթողիկոս էլ չէր, քանի որ կաթողիկոս էր դարձել Մովսես Տաթեւացին: Դավիթ Վաղարշապատցին հայոց առավել ապիկար կաթողիկոսների թվին է պատկանում: Եվ նա մահացավ՝ առանց հիշտակության արժանի գործեր անելու: 1605 թվին նամակ է գրել Պողոս պապին, սակայն հռոմեադավաններն իզուր են նրանում նյութեր փնտրում Դավթի հռոմեադավանության օգտին: Նամակը գրվել էր պատերազմի ժամանակ եւ կոնկրետ նպատակ ուներ, իսկ ինքը հավատի հարցերում միշտ էլ հայադավանության դիրքերում է եղել:

Շատ չանցած՝ հեռավոր Հռոմում իր մահկանացուն կնքեց նաեւ Հովհաննես Խուլը: Լվովցիները դիմել էին պապին, եւ Նիկոլը կասկածելով, որ նրանք կարող է եւ հաջողեն, ինքն էլ գնաց Հռոմ: Խուլն էլ նրան ընկերացավ, քանի որ նրա պաշտպանն էր եղել հայերին բռնի կաթոլիկացնելու խնդրում: Խուլը, որ միշտ հարել էր կաթոլիկությանը, չնայած պաշտոնապես հռոմեադավանություն չի հիշատակվում, Հռոմում ընդունում է պապի գերագահությունը: Եվ այդ գրված է նրա տապանագրում: Դա կատարվեց 1632 թվին: Նիկոլը Հռոմում հաջողության հասավ ճիզվիտների օգնությամբ: Հայերը՝ նվաստացած եւ հուսաբեկ, իսկ Նիկոլը հաղթական վերադարձան Հռոմից: Խուլը մնաց Հռոմում. նա արդեն 80-ամյա ծերունի էր: Հռոմի պապը նրան կենսամիջոցներ տրամադրեց, եւ նա հետագա կյանքն անցկացրեց հանդարտության մեջ: Նա հայերեն լեզվով գրում է հռոմեադավանությանը նվիրված գործեր, որոնք հայերի կողմից չճանաչվեցին եւ պահվում են Հռոմի քարոզչության կենտրոնում: Գալանոսը, տեղեկություններ հայտնելով այդ մասին՝ ի նպաստ հռոմեադավանության, իրականում ցույց է տալիս Խուլի՝ այդ շրջանի գործունեության ողջ սնանկությունը: Խուլը մահացավ 1634 թվի հունիսի 13-ին (հին տոմարով՝ հունիսի 3-ին): Նրա գերեզմանը գտնվում է հայերի հյուրանոցին կից՝ Ս. Մարիամ Եգիպտացի եկեղեցու մեջ, որի վրա հայերեն եւ լատիներեն տապանագրեր կան:

Անօրինակ խեղճության մեջ հայտնվեց Սահակ Դ Գառնեցի աթոռակից կաթողիկոսը: Երբ նա մի կերպ ազատվեց մեծ եպարքոս Խուսրեւից, խայտառակությունը նրան հետապնդում էր յուրաքանչյուր քայելին: Նա գաղտնի գալիս է Կարին, բայց ստիպված է լինում հեռանալ Վրաստան: Նրան այլեւս ոչ մեկը կաթողիկոս չէր էլ ճանաչում: Նա նորից երեւում է ասպարեզում Փիլիպոսի կաթողիկոսանալուց հետո: Հիվանդությունը նրան ստիպում է դիմել Մայր Աթոռի օգնությանը: Նա մնում է այստեղ եւ 5 տարի անց կնքում իր մահկանացուն: Նրա գործակից Պողոս Այնթապցին էլ Դիարբեքիրից մեկնում է Կ. Պոլիս, անցնում Ռումելի, հետո՝ Լեհաստան, որտեղ էլ մահանում է եւ թաղվում: Նրա գալը համընկավ Նիկոլի շահատակություններին, սակայն հայտնի չէ Պողոսի բռնած դիրքը դրանց նկատմամբ: Հայտնի չեն նաեւ մահվան ժամանակը եւ պարագաները:

Ծռազատիկը, ըստ պարբերական շրջանի, կրկին մեջտեղ եկավ 1634-ին՝ Գրիգոր Պարոնտերի պատրիարքության օրոք: Հույներն ու հայերն այլեւս ուշադրություն չէին դարձնում Ծռազատիկին, սակայն այն պահել էր իր նշանակությունը Երուսաղեմում՝ կապված լուսահանության խնդրի հետ. ճրագալույցի հրաշալի լույսը պիտի նվիրագործեր նրանցից մեկի Զատիկը: Դեռ մինչեւ Զատիկը՝ սկսվել էին փոխադարձ սպառնալիքները՝ ուղղված միմյանց Զատիկները խափանելուն: Հույներն անգամ սպառնում էին սպանել Գրիգոր պատրիարքին, եթե նա չհամաձայներ նրանց հետ մեկտեղ Զատիկն անել ապրիլի 6-ին: Իսկ հայերն անդրդվելի էին այն հարցում, որ Զատիկն ապրիլի 13-ին է: Գրիգոր պատրիարքը, մի կողմից, բանակցություններով աշխատում էր հարցը կարգավորել, իսկ մյուս կողմից՝ ազգային գործիչներին խնդրում էր, որ ուխտավորներն օր առաջ գան Երուսաղեմ՝ պաշտպանելու հայկական Զատիկը: Շատ գումարներ էլ ծախսվեցին՝ իշխանությունների համակրանքը շահելու համար: Մեծ թվով հունադավաններ հավաքվեցին Երուսաղեմում (հույներ, բուլղարներ, սերբեր եւ այլք), որոնք տեղական ամբոխի հետ մեծ սպառնալիք էին ներկայացնում, քանի որ ձեռք էին բերել Դամասկոսի փաշայի հրովարտակը: Մի պատեհություն եղավ հայերին օգնելու: Ծովակալ Քյուչուկ Ահմեդ փաշան ուղարկվել էր Պաղեստին՝ Մանօղլուի կամ Ֆախրեդդին-բին-Մատնի ապստամբությունը ճնշելու: Նրա հետ էր իր հայազգի հանդերձապետ Ավետիք Բաղիշեցին, որը եւ խնդրեց նրան հայերին ազատել վերահաս վտանգից: Սա էլ Դամասկոսի կուսակալին կարգադրեց հույներին զսպել: Նախապես զինաթափեցին բոլոր հունադավաններին եւ ապրիլի 6-ին զորքով շրջապատեցին Ս. Հարության տաճարը: Հույներն ու հայերն առանձին-առանձին տոնեցին իրենց Զատիկները:
Եվ, ըստ ականատեսի, հայերի Զատիկը փառավորվեց սուրբ գերեզմանից երեւացած պայծառ փայլով: Դրանից հույները վհատվում են, իսկ հայերը, հաբեշները, ասորիները եւ ղպտիները մնում են իրենց ուղիղ հավատին: Սակայն Կ. Պոլիս վերադարձող հույները Մինաս քահանային եւ Սեֆեր Ալաճաճիին մեղադրեցին արքունիքի դեմ ունեցած հանցանքների մեջ, որոնց դատի տվեցին՝ պահանջելով հավատափոխ լինել, սակայն նրանք հրաժարվեցին եւ գլխատվեցին՝ դասվելով նահատակների կարգը: Դա տեղի ունեցավ 1634 թվին: Այլ մանրամասներ հայտնի չեն:
Զաքարիա Վանեցին, որ տիրացել էր Կ. Պոլսի պատրիարքությանը, ստիպված եղավ այն թողնել, եւ Գրիգոր Կեսարացին արդեն որերորդ անգամ տիրացավ պատրիարքական պաշտոնին: Դրանից 3 տարի անց՝ 1636-ին, նա մահացավ եւ հողին հանձնվեց Ղալաթիայի Ս. Լուսավորիչ եկեղեցում: Նրա գերազմանը 1736 թվի հրդեհից հետո չի պահպանվել: Նա, իրոք, հզոր եւ մեծ դեմք էր, երեւելի, պարկեշտ վարքով, իմաստուն եւ հանճարեղ: Ուժեղ էր հատկապես համարողական եւ երկրաչափական գիտություններում: Ունի զանազան քերթվածներ: Մեծ արժեք են ներկայացնում նրա՝ Հայոց Եկեղեցու ջատագովությանը նվիրված գործերը: Արքունի հրամանով, ինչը բացառիկ բան էր, նա թաղվեց եկեղեցու մեջ: Դրա համար միջնորդել էր Շահեն Չելեբի ազգային գործիչը:
Գրիգոր Կեսարացու պատրիարքության վերջերին Մուրադ Դ սուլթանը նոր պատերազմ սկսեց պարսիկների դեմ: Եթե հավատանք աղբյուրին, նա Սկյուտարից արշավեց 1635 թվի մարտի 12-ին՝ 700 հազարանոց բանակով: Հուլիսին պաշարվեց Երեւանը, որը գրավվեց 9 օր անց՝ օգոստոսի 8-ին: Հանդիսություններ եղան այդ օրերին, որոնց ստիպված էին մասնակցել նաեւ քրիստոնյաները, այդ թվում՝ Փիլիպոս կաթողիկոսը: Հետո Մուրադ սուլթանն անցավ Երասխը եւ շարժվեց Թավրիզի վրա, որը նա գրավեց սեպտեմբերի 12-ին եւ ավարի մատնեց: Կոթուրի պաշարումը հաջող չեղավ՝ ձմեռվա պատճառով, եւ սուլթանը 1635 թ. դեկտեմբերին մեծ հաղթանակով ետ դարձավ Կ. Պոլիս: Սակայն պարսիկները կորցրած երկրամասում շուտով վերականգնեցին իրենց իշխանությունը: Խիստ տուժեց Արարատյան աշխարհը, ծանր վնասներ կրեց նաեւ Էջմիածինը, քանդվեց Երեւանի Ս. Անանիայի վանքը, որտեղ մատուռից բացի՝ մնացածը փայտաշեն էր: Եվ Փիլիպոս կաթողիկոսն ստիպված էր վերանորոգչական մեծ աշխատանք տանել: Ս. Անանիայի վանքն այս անգամ կառուցվեց քարով: Հիշյալ գործունեությունը եղավ 1636-1637 թթ.: Նրան այդ գործունեության մեջ պաշտպանում էր պարսից տերությունը:

Շահ Սեֆին 1637 թ. օգոստոսի 9-ին դեսպան ուղարկեց Կ. Պոլիս՝ եղած կացությունը վավերացնելու համար, սակայն սուլթանը ոչ միայն դրան չհամաձայնեց, այլեւ դեսպանին բանտ նետեց՝ նպատակ ունենալով նոր պատերազմ սկսել պարսիկների դեմ:

Փիլիպոս կաթողիկոսը շարունակ մտածում էր Մայր Աթոռի գլխավոր սրբությունը՝ Լուսավորչի Աջը, ետ վերադարձնելու մասին: Այն այդ ժամանակ գտնվում էր Նոր Ջուղայի խոջա Սաֆարի տանը, որտեղ ուղարկվել էր 1612-ին՝ Շահ-Աբասի հրամանով: 1637-ի ամռանը նա գնաց Սպահան, շրջեց հայ գաղթավայրերում, գումարներ հանգանակեց ու քարոզեց: Աջը վերադարձնելու համար, ինչը նրա գլխավոր նպատակն էր, անհրաժեշտ էին գաղթականների հավանությունը եւ շահ Սեֆիի համաձայնությունը: Հայ գործիչները տեղում կամենում էին Աջը վերադարձնել Էջմիածին: Նրանք էլ շահ Սեֆիի մոտ աջակցեցին կաթողիկոսին: Մեծ կաշառքներով հնարավոր եղավ ստանալ շահի հրովարտակը: Սակայն խոջա Սաֆարի ժառանգները չկամեցան Աջը տալ: Միայն հայրապետական անեծքով նա կարողացավ ճնշել նրանց ընդդիմությունը, եւ Աջը մեծ թափորով բերվեց քաղաքի Խոջենց եկեղեցի: Նա պատարագեց այնտեղ, բայց ջուղայեցիները դեռ ընդդիմանում էին: Եվ նա ստիպված եղավ տեղի գլխավորների միջոցով Աջը գաղտնի ուղարկել Մայր Աթոռ: Աջը Խոջենց վանքից բերեցին Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ, որտեղից էլ՝ երեւանցիների թաղ եւ Բրինջլու օթեւան: Այստեղից Մարգար Ցղնացի վաճառականն իր բեռների մեջ բերեց Թավրիզ, ուր եկավ նաեւ Փիլիպոսը եւ Աջը վերցնելով՝ բերեց Էջմիածին՝ 1638 թվի սեպտեմբերի 20-ին: Դա մեծ ուրախություն պատճառեց հայերին, ինչպես հաղորդում է Ա. Դավրիժեցին: Դրանից հետո սբ Լուսավորչի Աջն այլեւս Էջմիածնից դուրս չի տարվել:

Մուրադ Դ սուլթանի նոր արշավանքն ուղղված էր Բաղդադի դեմ, ուստի Հայաստանն ազատ մնաց ավերածություններից: Թուրքական բանակները հասան Բաղդադ 1638-ի նոյեմբերի 15-ին: Հարձակումը քաղաքի վրա գլխավորեց ինքը՝ սուլթանը, եւ 1638 թվի դեկտեմբերի 25-ին Բաղդադն ընկավ թուրքերի ձեռքը:

Փիլիպոսը, դեռ Էջմիածին չհասած, սկսեց զբաղվել լեհահայերի բռնի կաթոլիկացման խնդրով: Նիկոլը, որ հաղթանակած եկել էր Լվով, այնքան էր սոնքացել, որ հրաժարվել էր հայ հոգեւորականի համեստ զգեստից ու հագնում էր ծիրանի զգեստ՝ կարդինալների պես, ավելին՝ մինչեւ իսկ սպիտակ զգեստ եւ պապի կնգուղ: Ժողովուրդը, սակայն, շարունակում էր ընդդիմանալ Նիկոլին: Վիճակն այդպիսին էր Լեհաստանում, երբ հռոմեադավաններն Էջմիածնի մեջ էլ փորձում էին իրենց կողմը գրավել կաթողիկոսին: Պողոս Փիրոմալի դոմինիկյան կրոնավորը 1634-ին կարողացել էր կրկին Էջմիածին գալ եւ լավ ընդունելություն էր գտել Փիլիպոսի կողմից՝ իբրեւ օտար լեզուների եւ փիլիսոփայության ուսուցիչ: Դրանից օգտվելով՝ նա ջանում էր կաթողիկոսին լատինամետ առաջարկներ թելադրել: Նա փորձում էր հայոց ծիսաբանության քննությամբ ցույց տալ, որ իբր Հայոց Եկեղեցին քաղկեդոնական եւ կաթոլիկ է: Փիլիպոսը նրան հիանալի էր պատասխանել. եթե այդպես է կարծում, այդ դեպքում ո՞ւմ է պետք այդ ավերիչ վեճը: Տեսնելով, որ հաշտության հասնելու ուղղակի հույս չկա, Փիրոմալին որոշեց գնալ անուղղակի ճանապարհով: Նա այլեւս դադարեց Քաղկեդոնի մասին խոսելուց եւ քարոզը մատուցում էր որպես ընդհանրապես Քրիստոսի խոսք: Հայերը դրանից գոհ մնացին՝ կարծելով, թե նա անցել է իրենց կողմը: Նույնիսկ Դավիրժեցին նրան համարում է այր իմաստուն եւ երեւելի:

Փիրոմալիի այս ընթացքն ավելի ճկուն ու վտանգավոր էր, քան ունիթորների մոլեռանդ գործունեությունը, չնայած ինքն էլ դոմինիկյան էր՝ ունիթորներին դավանակից: Նա շրջեց հայոց գավառներում, եղավ Կ. Պոլսում եւ քարոզեց հայերեն լեզվով եւ ընդունելություն գտավ, քանի որ Քաղկեդոնի եւ Հռոմի անունները խորամանկորեն չէր տալիս:

Լվովահայերը, որ պայքարում էին Նիկոլի դեմ, աշխատում էին օգտվել Պարսկաստանի եւ Լեհաստանի միջեւ հարաբերություններ հաստատելու պարագայից, ուստի դիմեցին Փիլիպոս կաթողիկոսին, որ նա հայերի համար կազմակերպի պարսից թագավորի միջնորդությունը լեհաց թագավորի մոտ: 1638 թվի հոկտեմբերի 12-ին նա պատասխան նամակ է ուղարկում Սպահանից: Նրա կոնդակն ուղղված էր Լվովի, Կամենեցի, Յազլովիցի, Զամոսցայի եւ Լուցկայի հայերին: Նա գրում է, որ տրտմելով իմացածից՝ դիմել է պարսից արքային: Միաժամանակ գրում է, թե լսել էր, որ որոշ եկեղեցիներ վերադարձվել են հայերին: Շարունակելով նա հայտնում է, որ հանդիպել է Լեհաստանի դեսպանի հետ, որը խոստացել է, երկիր վերադառնալով, այդ հարցը լուծել: Խոսել է նաեւ պարսից դեսպանի հետ, որը նույնպես նամակ կհղի լեհաց թագավորին, որ նա ազատի հայերին իրենց դառնագույն վշտից: Կոնդակը Լվով է հասնում 1639 թվի հունիսի 25-ին, իսկ հուլիսի 2-ին Լվով է հասնում Փիրոմալին: Պապը նրան՝ որպես հայոց լեզվի լավ գիտակի, հանձնարարել էր գնալ Լվով եւ հաշտեցնել Նիկոլին ժողովրդի հետ: Այստեղ նա ձեռք բերեց հայերի համակրանքը, որոնք նրան ծախսի փող էլ տվեցին, որ գնա Հռոմ եւ իրենց դատը պաշտպանի: Լավ չէին դասավորվել Փիրոմալիի եւ Նիկոլի փոխհարաբերությունները: Փիրոմալիին դուր չէր եկել նրա մոլեռանդ կեցվածքը, ինչպես նաեւ նրա ցոփ ու շվայտ կյանքը:

Դրա համար էլ նա գնաց Հռոմ՝ իր դատը պաշտպանելու եւ հաջողեց: Նա խորամանկաբար առաջարկել էր իր դեղատոմսը եւ գտել, որ Նիկոլի հեռացումն օգտակար կլինի գրգռություններին վերջ տալու համար: Սակայն, այնուամենայնիվ, Նիկոլի ուղղությունը պապին ավելի ձեռնտու էր, եւ Նիկոլը ճիզվիտների օգնությամբ ի վերջո հաղթեց:

Լեհահայերը կրկին դիմեցին Փիրոմալիի օգնությանը: Գործնականում դա էլ օգուտ չտվեց, իսկ լեհահայերը դեռ մնում էին խղճալի վիճակում: Նրանք չէին ուզում ենթարկվել Նիկոլին: Նիկոլն էլ իր ծախսերը հոգալու համար եկեղեցիների հարստություններն էր վատնում: Շատ բան վաճառեց, շատ բան որպես կաշառք բաժանեց՝ վարելով անառակ կյանք, երբ նրա երեխաները հասել էին արբունքի տարիքի: Եվ այս տականքին էր, որ պաշտպանում էր Հռոմի պապը: Այս վիճակը շարունակվեց, եւ Փիլիպոսին առիթ չընձեռվեց նորից զբաղվելու լեհահայերի խնդրով:

Մոտավորապես այդ ժամանակներում մահացավ Սահակ Գառնեցին, որը գտնվում էր Փիլիպոս կաթողիկոսի խնամքի ներքո: Թերեւս նա ամաչում էլ էր իր նախորդ ընթացքի համար, երբ գործակցել էր իր հորեղբայր Մելքիսեդեկի հետ կամ գործել անկախ: Գնալով սաստկանում էր նրա հիվանդությունը, ուռչում էին ոտքերը՝ հասնելով մինչեւ փորը. անտանելի էր դառնում ցավը: Իմանալով, որ իր մահը մոտեցել է, նա խնդրեց իրեն տանել Սուրբ Էջմիածին, որտեղ նա ապաշխարեց, լացեց եւ աղոթեց, այնուհետեւ խոստովանեց, հաղորդվեց: Նրան կրկին բերեցին իր կացարանը, որտեղ էլ այդ նույն գիշերը մահացավ: Նա թաղվեց միաբանների գերեզմանոցում: Մ. Օրմանյանը նրա մահը դնում է 1639-ին:

Փլիպոսը շարունակում էր իր խոհական եւ շինարար ընթացքը: Վիճակը քիչ թե շատ կայունացել էր, քանի որ թուրքերը եւ պարսիկները 1639-ին կնքել էին Կասրե-Շիրինի հաշտությունը: Պատերազմը, ճիշտ է, Հայաստանում չէր մղվել, բայց Բաղդադ շտապող Ղրիմի թաթարները բավական վնաս հասցրին Այրարատի նահանգին: Հաշտություն կնքած Մուրադ Դ-ն մահացավ 1640 թվի փետրվարի 9-ին, իսկ շահ Սեֆին՝ 1641-ին: Առաջինին հաջորդեց նրա եղբայր Իբրահիմը՝ մի մեղկ անձնավորություն, իսկ երկրորդին՝ Շահ-Աբաս Բ-ն, որը շվայտ կյանք էր վարում եւ չնայած մանուկ հասակին՝ տառապում էր հարբեցողությամբ: Բայց եւ այնպես, հաստատված տեւական խաղաղությունը նպաստեց Փիլիպոսի շինարարական գործունեությանը: Նրա համբավը տարածված էր անգամ մահմեդականների ու վրացիների շրջանում: Վերականգնվում էին վանքերը, զարգանում գիրն ու գրականությունը, աճում էր միաբանների թիվը: Նա Հովհաննավանքից էջմիածին տեղափոխեց Մովսես կաթողիկոսի հիմնած դպրատունը, որտեղ ուսուցիչ կարգեց Սիմեոն Ջուղայեցի վարդապետին, որը եղել էր Մելքիսեդեկ Վժանեցու աշակերտը: Նորոգչական մեծ աշխատանք տարվեց Հռիփսիմեի եւ Գայանեի եկեղեցիներում: Նա նաեւ Փիրոմալիի ձեռքով նամակ ուղարկեց Հռոմի պապին, որը ստորագրել էին 25 եպիսկոպոս եւ 8 վարդապետ: Նա հռոմեադավանությանը դեմ էր, սակայն կամենում էր նորմալ հարաբերություններ պահպանել Կաթոլիկ Եկեղեցու հետ: Թերեւս, դա միակ ճանապարհն էր՝ պաշտպանելու լեհահայերի խնդիրը: Գրածն էլ ոչ թե հռոմեադավանության ջատագովություն էր, այլ հայ հավատի պաշտպանություն:

Փիլիպոսի համար կարեւոր խնդիր էր մնում իր կաթողիկոսության իրավասությունների սահմանը: Արդեն կային Կիլիկիո եւ Աղթամարի կաթողիկոսությունները: Դրանք ծնունդ առան որպես հակաթոռ կաթողիկոսություններ, սակայն ժամանակի ընթացքում ձեռք բերեցին օրինականի կերպարանք: Այսուհանդերձ, նրանց իրավասության սահմանները ճշտված չէին: Նրանց համարձակություն էր տվել նաեւ Մայր Աթոռի բավական երկարատեւ քաոսային վիճակը: Սիմեոն Սեբաստացին, որ 1633-ին Կիլիկիո կաթողիկոս էր դարձել, ընդարձակում էր իր իրավասությունների շրջանակը եւ ձեռնադրությունները: Դեռ հնուց նա իրավունքներ էր պահպանում Կ. Պոլսի եւ նրա շրջակա վիճակների վրա: Այդ աթոռի հետ սերտ էր Կեսարացին: Ասենք, որ դա զարմանալի չէր, քանի որ նա ձեռնադրվել էր Կիլիկիո կաթողիկոսի կողմից, դարձել էր պատրիարք՝ վերջինիս օգնությամբ: Սակայն նա չէր ոտնահարում Սբ Էջմիածնի իրավունքները, քանի որ Մովսեսն իր աշակերտն էր եղել, իսկ Փիլիպոսն էլ անծանոթ մեկը չէր: Վերջին անգամ Կ. Պոլիս վերադառնալիս Սիմեոն կաթողիկոսն Անկյուրայում Թորոս վարդապետին եպիսկոպոս է ձեռնադրում, քանի որ Անկյուրայի եպիսկոպոս Ղուկասը մահացել էր: Բայց Կեսարացին դժգոհ է մնում իր բարեկամի արածից եւ դիմում է Փիլիպոսին, որը բանադրում է Թորոսին եւ նամակ է ուղարկում Սիմեոնին, որ նա խախտում է անում՝ եպիսկոպոս ձեռնադրելով իր վիճակներից դուրս: Փիլիպոսի նամակը մեզ չի հասել, եւ դրա մասին կարելի է գաղափար կազմել պատասխան նամակով: Գրվել է, թերեւս, 1634 կամ 1635 թվին: Ձեռնադրությունից մի քանի ամիս հետո Թորոսը գալիս է Կ. Պոլիս, հաշտվում Կեսարցու հետ, որը նրան անգամ նվիրակ է դարձնում: Մեկ ու կես տարի շրջելուց հետո նա վերադառնում է պատրիարքարան եւ որպես առաջնորդ՝ ուղարկվում Անկյուրա: Այդտեղից Սիմեոնը նրան Սիս է կանչում, որից հետո էլ տեղ է հասնում Փիլիպոսի նամակը, երբ Կեսարացին արդեն մահացած էր: Սակայն կենդանի է հիշվում սուլթան Մուրադ Դ-ն, որը մահացել է 1640-ին: Ուստի Մ. Օրմանյանը նամակը դնում է 1638-ին:

Սիմեոնը պատասխանում է Փիլիպոսին՝ անվանելով նրան «հոգեւոր եղբայր մեր», «կաթողիկոս Հայոց»: Սակայն Կիրակոս Վիրապեցու կաթողիկոսությունը համարում է ապօրինի: Այլ խոսքով՝ նա կամենում է Կիլիկիո կաթողիկոսության գերագահությունը հաստատել: Բերում է Կեսարացու մի հայտարարությունը՝ ի պաշտպանություն իրեն: Սակայն պարզվում է, որ Կեսարացին ոչ թե Էջմիածնի դեմ է հանդես եկել, այլ պաշտպանել է Հովհաննես Այնթապցուն՝ ընդդեմ Պետրոս Կարկառեցու, որը Սսին հակաթոռ կաթողիկոսություն էր վարում: Ավելորդ է ասել, որ Կեսարացին Էջմիածնի հետ ջերմ հարաբերությունների կողմնակից էր եւ հայտարարում էր, որ ինքն Էջմիածնի վեքիլ եւ երեսփոխան է: Ճիշտ է, ժամանակին՝ դեռ Ռուբինյանների օրոք, Սիսը Ամենայն Հայոց կաթողիկոսության կենտրոնն էր, բայց 1441 թվից հետո՝ այլեւս ո՛չ: Մի խոսքով՝ Սիմեոնի պատասխանը ոչնչով չի հիմնավորում Սսի իրավասության հարցը:

Եթե Սիմեոնին հավատանք, ապա Մովսեսը պատրաստ է եղել հրաժարվել իր բաժնից՝ հօգուտ Մինաս կաթողիկոսի, միայն թե նա որոշի, թե ուր է հաստատում իր աթոռը: Իհարկե, այս փաստը չի հիմնավորվում եւ ոչ մի սկզբնաղբյուրով: Ավելին. եթե Մովսեսն ասել է այդ, ապա միայն՝ հաշվի առնելով Մայր Աթոռի շահը, որովհետեւ այդպիսի խնդիրը կարող էր որոշել միայն ազգային եկեղեցական ժողովը, եւ ոչ թե՝ Մինաս կաթողիկոսը: Պատասխանելով Փիլիպոսի այն հարցին, թե ինչո՞ւ է նա ձեռնադրություն կատարել ոչ իր վիճակում, նա փորձում է դա հիմնավորել նախորդների ժամանակներում կատարված ձեռնադրություններով: Ավելորդ համարելով հիշել ձեռնադրվածների անունները՝ կամենում ենք լոկ նշել, որ փաստորեն Սիմեոնը թվարկում է Էջմիածնի վիճակները՝ Ակն, Անկյուրա, Կ. Պոլիս, Եվդոկիա, Կարին, Ամասիա, Մարովան, Կաֆա, Խարբերդ, Բաղեշ, Մուշ, Մերդին, Երզնկա, Ադրիանուպոլիս, Բուղդան, Լվով, Քոնիա, Կեսարիա, Չնքուշ, Սեբաստիա, Սուլումանաստր եւ այլն: Սիմեոնը փորձում է օգտվել նաեւ Լամբրոնացու այն մտքից, թե կաթողիկոսն իրավունք ունի եպիսկոպոս ձեռնադրել բոլոր վայրերում, սակայն չի մտածում, որ Լամբրոնացին նկատի ուներ ազգապետ կաթողիկոսին: Որպես հակադրություն՝ նա մեղադրում է Փիլիպոսին՝ հալեպցի Սիմեոնին ձեռնադրելու համար, որը նրա վիճակում չէր: Սակայն չի նշում, թե հիշյալ անձը որ վիճակի համար է ձեռնադրվել: Այլ խոսքով՝ ծննդավայրը նշանակություն չունի: Սիմեոն կաթողիկոսը մեղադրում է Փիլիպոսին՝ Թորոսին բանադրանքի ենթարկելու համար: «Այդ դեպքում,- ասում է նա,- դու պիտի բանադրես Սսի կողմից բոլոր ձեռնադրյալներին, այդ թվում՝ արդեն մահացածներին»: Ավելորդ է ասել, որ Սիմեոն կաթողիկոսի նամակ- պատասխանն առանձին տրամաբանությամբ աչքի չի ընկնում:

Համարելով, որ ամենալավ պաշտպանությունը հարձակումն է, Սիմեոն կաթողիկոսն սկսում է մեղադրել էջմիածնին՝ զանազան մեղքերի մեջ. թե այլեւայլ տանջանքներով սպանել են Համազասպ եպիսկոպոսին, թե կտրել են Մարդակերաց Ճանճի եպիսկոպոսի ականջը, թե կտրել են սերկելեցի աբեղայի առնանդամը, թե ուրացրել են գառնեցի աբեղային, թե Լեհաստանի հայերին անհաղորդ եւ անթաղել են թողել եւ այլն եւ այլն: Կարիք էլ չկա ասելու, որ մեղադրանքները լուրջ չեն: Հատկապես ուզում է իրեն արդարացնել Թորոսին Անկյուրայի եպիսկոպոս ձեռնադրելու խնդրում, սակայն ընդունում է, որ Անկյուրան Էջմիածնի թեմն է, որ ինքը ձեռանդրել է ժողովրդի պահանջով: Սակայն պարզվում է, որ ժողովուրդը դեմ է եղել Թորոսին, եւ այդ պատճառով Սիմեոնն ստիպված է եղել նրան Սիս հրավիրել: Հետեւում է շարունակությունը, թե Սիս գալուց հետո այլեւս նամակ գրելու կարիք էլ չկար, որ նրա հայրը Կարամանից է, մայրը՝ Մելիտենեից, հետեւաբար նա իր թեմի մեջ է: Միակ ճիշտն այն է, որ Փիլիպոսը նամակը գրել է այդ ամենը կատարվելուց հետո: Հավանաբար նամակը շուտ է գրվել, բայց ուշ է տեղ հասել: Չի բացառվում, որ Սիմեոնը կամենում է պարզապես ջուր պղտորել:

Նամակի վերջում Սիմեոնը կծու հանդիմանություններ է ուղարկում Փիլիպոսի հասցեին՝ փորձելով իր ասածները հիմնավորել Աստվածաշնչից կատարված մեջբերումներով: Այդ վերջաբանն այնքան տգեղ է եւ անկշիռ, որ դրան անդրադառնալ անգամ չենք կամենում: Սիմեոնն իրեն համարում է օրինական կաթողիկոսների հաջորդ, իսկ Էջմիածնի կաթողիկոսներին՝ իբրեւ հակաթոռ:

Հայտնի չէ, թե այս նամակն Էջմիածին հասա՞վ, իսկ եթե հասավ էլ, ապա ի՞նչ հետեւանքներ ունեցավ: Փիլիպոսը, հավանաբար, ճիշտ վարվեց՝ պատասխանին առանձին ուշադրություն չնվիրելով: Նա ավելի շատ զբաղված էր Եկեղեցու բարեկարգման կանոններով, որոնց մասին Սիմեոնը նույնիսկ խոսք չի ասում: 1648-ին Սիմեոն կաթողիկոսը մահացավ, եւ նրան հաջորդեց Ներսես Սեբաստացին: Սա խաղաղասեր ու խոհեմ մարդ էր: Նրա օրոք, նորմալ հարաբերություններ հաստատվեցին Սսի եւ Էջմիածնի կաթողիկոսությունների միջեւ: Շատերը դա համարում են Ներսեսի եւ Փիլիպոսի՝ Երուսաղեմում պատահական հանդիպման արդյունք: Ավելի շուտ դա վաղօրոք նախապատրաստված համաձայնության արդյունք էր: Հանդիպումը գրեթե չեզոք վայրում, ըստ էության, նախորդ բանակցությունների տրամաբանական շարունակությունն էր: Փիլիպոսը Երուսաղեմ մեկնեց 1651-ին, երեւի, ինչպես Մ. Օրմանյանն է կարծում, մարտի 30-ից հետո: Նրա բացակայության շրջանում նրա տեղապահը եղավ Հակոբ Ջուղայեցին, որը շարունակում էր նրա շինարարական գործունեությունը:

Փիլիպոս կաթողիկոսը Երուսաղեմ մեկնեց մեծ թվով ուղեկիցներով՝ եպիսկոպոսներ, վարդապետներ, քահանաներ եւ սպասավորներ: Ճանապարհին նրանց միացան էլի ուրիշները: Մեկնողներն այնքան շատ էին, որ ուխտավորների կարավան էին հիշեցնում: Կ. Պոլսի հայերը դիմեցին մեծ եպարքոսին, որ ապահովի կաթողիկոսի եւ նրա ուղեկիցների անվտանգությունը: Տրվեց թագավորական նոմոս, եւ արքունիքից ուղեկցող անձնավորություն նշանակվեց, որը պետք է ապահովեր պատշաճ ընդունելությունը եւ ի հարկի հարգանքը: Արքունիքի ներկայացուցիչը Կարնում հանդիպեց Փիլիպոսին եւ երկու տարի նրան ուղեկցեց, մինչեւ նրան հասցրեց Էջմիածին եւ Երեւանի կուսակալ Մահմադղուլի խանից ստանալով նշանի եւ ազատության նամակ՝ վերադարձավ Կ. Պոլիս: Թե ո՞ր ճանապարհով նա Երուսաղեմ գնաց, հայտնի չէ: Պետք է ենթադրել, որ նա շատ վայրերում է կանգ առել եւ հանդիպել հավատացյալներին: Նա հասավ Երուսաղեմ միայն 1651 թվի աշնանը: Դավիթ Եվդոկացի անունով մի երեց, որը թողել է օրագրություն, նշում է, որ նույն տարվա նոյեմբերի 30-ին հասել է Հալեպ եւ տեսել սրբազան կաթողիկոսին ու ստացել նրա օրհնությունը: Հետո կաթողիկոսը մեկնել է Երուսաղեմ: Մեկ ուրիշ հիշատակարանի համաձայն՝ Փիլիպոսն ու Ներսեսը հանդիպել են Բերիայում կամ Հալեպում: Շուտով հասնում են Երուսաղեմ, որտեղ պատրիարք էր Աստվածատուր Տարոնեցին, որը Գրիգոր Պարոնտերի աշակերտներից էր: Սա էլ հայտնի է իր շինարարական ձեռնարկներով, սակայն թշնամություն էր տեսել թե՛ դրսից եւ թե՛ ներսից: Ավելին. նրան գահընկեց էին արել 1649-ին, որից հետո պատրիարք էր դարձել Եղիազար Այնթապցին, որ հախուռն ձգտումներ եւ անդադար խնդիրներ ունեցող անձ էր: Սակայն Աստվածատուրը կարողացավ կառավարության միջոցով վերագրավել իր աթոռը, եւ նրա օրոք էր, որ Փիլիպոսը եւ Ներսեսը եկան Երուսաղեմ: Փիլիպոսն այստեղ զբաղվեց նաեւ ներքին հարցերով եւ Ս. Հակոբ տաճարի սալարկումը կատարեց տարբեր գույնի քարերով, ինչպես նաեւ բարձրացրեց ավագ խորանի բեմը: Փիլիպոսը պատվվեց նաեւ տեղի մահմեդական կուսակալի, հույների պատրիարքի եւ լատինական վանքի կողմից:

Երուսաղեմյան հանդիպումը կարեւոր էր Հայոց Եկեղեցու համար: Մարտիրոս Ղրիմեցու հաղորդմամբ՝ Փիլիպոս կաթողիկոսի հետեւորդ վարդապետներից էին Դավիթ Շոշեցին, Բարսեղ Շոշեցին, Ներսես Տաթեւացին, Առաքել Շոռոթեցին, Գաբրիել Երեւանցին, Հովհան Երեւանցին, Հովհաննես Մուղնեցին, որը Տիգրանակերտի առաջնորդն էր, Հովհան Արզնեցին, Գաղատիայի առաջնորդ Մինաս Եվդոկացին, Գրիգոր Վանեցին, Ավետիս Վանեցին, Խաչատուր Բաղիշեցին, Թորոս Կեսարացին եւ Նիկողոս Կեսարացին: Ներսես կաթողիկոսի հետեւորդներից հիշվում է միայն Բերիայի առաջնորդ Խաչատուր վարդապետը: Թեմակալ եպիսկոպոսներից հիշվում են Վանի Սահակը, Սասունի Մարկոսը, Ակնի Հովհաննեսը, Մոկաց Ստեփանոսը, Բաղեշի Միքայելը եւ Սսի Պետրոսը: Երուսաղեմի միաբաններից, բացի Աստվածատուր պատրիարքից, հիշվում են Խաչատուր Չնքուշեցին, Առաքել Բաբերդցին, Թորոս եպիսկոպոսը եւ Օնոփրիոս Լեհացին: Երուսաղեմի գումարմանը մասնակցել են 2 կաթողիկոս, 18 վարդապետ, 8 եպիսկոպս եւ 35 աբեղա, ինչպես նաեւ 60 քահանա, իսկ ժողովրդական ուխտավորների թիվն անցել է 1000-ից, որոնք, չգիտես ինչու, հայտնվել են ժողովականների կազմում: Այդտեղ էլ տեղի ունեցավ երկու աթոռների հաշտությունը:

Դավրիժեցին պահպանել է այդ ժողովում ընդունված կանոններից միայն 13-ի բովանդակությունը: Նա տվել է դրանց համառոտ շարադրանքը, որոնք համընդհանուր կանոններ չեն, այլ երկու կաթողիկոսությունների հաշտության 13 գլուխներ: Այսուհանդերձ՝ Մ. Օրմանյանը հակված է դրանք կանոնական որոշումներ տեսնելու: Հիմնական խնդիրը եղել է Էջմիածնի եւ Սսի կաթողիկոսական աթոռների միաբանությունը: Դրանով վերջ էին գտնում հատկապես Սսի աթոռի զանազան զեղծումները:
Իսկ ո՞րն էր 13 կանոնների բովանդակությունը:

Եթե ի մի բերենք դրանք, ապա յուրաքանչյուր կաթողիկոսական աթոռ կարող էր իր վիճակի կրոնավորներին ձեռնադրել իր վիճակի եպիսկոպոս: Հակառակ դեպքում դա անընդունելի կլիներ: Այդ պատճառով Սսի կաթողիկոսից ձեռնադրվածները չէին կարող Էջմիածնի վիճակում պաշտոն զբաղեցնել: Մի աթոռի ձեռնադրվածը չէր կարող մյուս աթոռին դիմել: Առանց ժողովրդի խնդրանքի եւ առանց վկայականի որեւէ մեկը չէր կարող եպիսկոպոս ձեռնադրվել: Որեւէ եպիսկոպոս չէր կարող հիշատակվել մյուսի վիճակում: Մի վիճակում չէին կարող լինել երկու եպիսկոպոս կամ երկու առաջնորդ, եթե դրա համար ինչ-որ մեծ պատճառ չկար: Թեմակալի կենդանության օրոք ուրիշ թեմակալ չէր կարող ձեռնադրվել, մինչեւ առաջինը չհեռանար կամ ծանր հանցանքի համար չհեռացվեր: Եպիսկոպոսներն իրենց վիճակից չեղողներին չէին ձեռնադրում, իսկ եթե ձեռնադրեին, ապա ինքն է՛լ, ձեռանդրվածն է՛լ կարգալույծ էին արվում: Եթե այլ վիճակայինին ձեռնադրեր, ապա պետք է տեղավորեր իր վիճակում: Եթե եպիսկոպոսը կաշառքով եւ այլազգիների բռնությամբ վիճակի տիրանար, ապա պետք է կարգալույծ արվեր: Մեծ վարդապետը ուրիշի իշխանություն վարդապետության տալ չէր կարող, եթե նա կատարյալ ուսմամբ եւ առաքինությամբ աչքի չէր ընկնում: Հայտնի է, որ վարդապետություն տալու իրավունքն օրենքով մեծ վարդապետինն էր եւ ոչ թե եպիսկոպոսինը, քանի որ դա ուսումնական աստիճան էր եւ ոչ թե եկեղեցական ձեռնադրություն: Ուշ շրջանի պահանջով՝ տվողը միաժամանակ պետք է եպիսկոպոս եւ ծայրագույն պատրիարք լինի:

Իսկ թեկնածուն պետք է բավարարեր չորս պայմանի՝ ուսում, առաքինություն, տարիք եւ օրինավոր վկայական: Քահանաները, սարկավագները եւ դպիրները պետք է ձեռնադրվեին իրենց եպիսկոպոսից՝ ժողովրդի հովանավորությամբ: Այդպես չլինելու դեպքում կարգալույծ էին արվելու: Եպիսկոպոսները եւ քահանաները ժողովրդից հասույթը հավաքելիս պետք է գործեին ըստ կաթողիկոսական կանոնների եւ չպետք է ժողովրդի մեջ տրտունջ առաջ բերեին: Քահանաները չպետք է իրարից ծխեր հափշտակեին ո՛չ կեղծավոր բարեձեւությամբ եւ ո՛չ էլ այլազգիների բռնությամբ, այլապես կարգալույծ կարվեին: Ամուսնության դեպքում պետք է զգույշ լինեին, որ ազգացեղության պարագաներ մեջտեղ չգային, եւ ամեն ինչը լիներ հրապարակավ: Այրի քահանաները, եթե պարկեշտ էին ու ծեր, կարող էին իրենց քահանայական պաշտոնը շարունակել, եթե ոչ՝ պետք է գնային վանք կամ անապատ: Ճգնելու դեպքում ժառանգությունից ու կարգից պետք է հրաժարվեին: Այլ խոսքով՝ այրի քահանան չէր կարող ամուսնանալ եւ պետք է ամուսնության դեպքում հրաժարվեր եկեղեցական կարգից: Հիշյալ կանոնների մեջ Էջմիածնի գերագահության մասին ակնարկ անգամ չկա: Դա Փիլիպոսի կողմից դիվանագիտական լռելյայն ակտ էր: Հարցերն այնքան շատ էին, որ կնճռոտել նաեւ այդ խնդրով՝ իմաստ չուներ: Էլ չենք ասում նաեւ այն մասին, որ բոլորն էլ ուղղակի կամ անուղղակի ճանաչում էին Ամենայն Հայոց կաթողիկոսության առաջնությունը:
Փիլիպոսը մնաց Երուսաղեմում 4 ամիս, հետեւաբար, ըստ Մ. Օրմանյանի, նա մնաց մինչեւ 1652 թվի Մեծ պահքը: Ժողովը եղավ Սբ Հակոբի վանքում, սակայն ճշգրիտ օրերը հայտնի չեն: Զատկից հետո, որն այդ տարվա ապրիլի 18-ին էր ընկնում, նա մեկնեց Կ. Պոլիս: 1654-ին Փիլիպոս կաթողիկոսն արդեն վերադարձել էր Էջմիածին:

Փիլիպոս Աղբակեցին կարգի բերեց գործերը նաեւ Կ. Պոլսում: Գրիգոր Կեսարացու մահից հետո, ինչը տեղի ունեցավ 1636-ին, նրան հաջորդեց Զաքարիա Վանեցին, որը պատրիարքությունը վարեց մինչեւ իր կյանքի վերջը՝ 1639 թվականը: Նրա օրոք մեծ իրադարձություններ չեղան: Թեպետ խռովարար եռյակն անհետացավ եկեղեցական բեմահարթակից, սակայն Կ. Պոլիսը հանգստություն չգտավ, քանի որ Հռոմի կողմից փորձեր էին արվում ձուլելու Արեւելքի հնավանդ Եկեղեցիները: Հատկապես շատ էր ջանում այդ ուղղությամբ Հռոմի Ուրբանոս Ը պապը: Նա քարոզիչներ էր ուղարկում կովկասյան երկրներ՝ հայերի եւ վրացիների մեջ հռոմեադավանություն տարածելու համար: Սկզբում ուղարկվեց Պիետրո Ավիտաբոլը, հետո՝ Կղեմես Գալանոս Սորենտացին: Նա հայերեն սովորեց եւ 1640-ին հրաման ստացավ անցնելու Կ. Պոլիս՝ որպես հայոց ազգի քարոզիչ:

Զաքարիա Վանեցուց հետո պատրիարք էր դարձել Դավիթ Արեւելցին, որն Էջմիածնի նվիրակ էր եւ հայադավանության մեծ ջատագով: Նա Գրիգոր Կեսարացու հետեւորդներից էր: Սակայն բավականին ուժեղ էին նաեւ լատինամետները՝ Խուլի հետեւորդները: Նրանք շարունակում էին պայքարել պատրիարքության համար, որպեսզի հետո իրենց պլանները կյանքի կոչեն: Մեծ մասամբ նրանք աշխատում էին պետական պաշտոնյաներին կաշառել: Մյուս կողմից՝ ամեն մի թուրք պաշտոնյա էլ ուներ իր սեղանավորը՝ իբրեւ գանձող եւ իբրեւ միջնորդ, այնպես որ՝ պաշտոնյաների փոփոխության դեպքում շատ հեշտ էր լինում պատրիարք փոխելը: Ուստի եւ Դավիթ Արեւելցուն չհամակրողները նրան տապալեցին եւ իրենց մտերիմ Կիրակոս Երեւանցուն 1641-ին դարձրին պատրիարք: Հենց նրա օրոք էլ Գալանոսը եկավ Կ. Պոլիս:

Գալանոսը գործակցեց հռոմեասեր խմբակի հետ եւ ձեռք բերեց Ֆրանսիայի դեսպան Ժան դը լա Հեյի հովանավորությունը, որի օգնությամբ սկսեց ուսուցանել լեզուներ եւ զանազան գիտություններ: Շնորհիվ հայերենի քաջիմացության՝ նա շատ հայ աշակերտներ ունեցավ, քանի որ հայերն էլ ծարավի էին եվրոպական կրթության: Նա ուներ բավականաչափ բժշկական հմտություններ եւ դեղեր էր մատակարարում մեծ հաջողությամբ: Նրա հայ աշակերտներից հիշվում են Խաչատուր Սեբաստացին, Թովմաս Բերիացին, Պողոս Տիվրիկցին, որոնք վարդապետներ էին, եւ որոնց Գալանոսը քաշում էր հռոմեադավանության գիրկը: Դավանական շատ հարցեր բացատրում էր Հայ Եկեղեցուն հակառակ դիրքերից: Կիրակոսը Գալանոսի աշակերտների միջոցով հետաքրքրվում էր Գալանոսով, նրա հետ հարաբերությունների մեջ էլ մտավ, դավանաբանական կետերի մասին կարծիքներ հարցրեց եւ այն էլ միայն գրավոր՝ խուսափելով երես առ երես նրա հետ հանդիպելուց, որպեսզի կասկածներ առաջ չբերի: Այդ հարաբերությունների միջնորդը Հովհաննես վարդապետն էր, որը կրթվել էր Հռոմում եւ ուղարկվել Արեւելք: Գալանոսը գրում է, թե Կիրակոսը հիացած էր իր հմտությամբ եւ նրան Նոր Աթանաս եւ Նոր Կյուրեղ էր կոչում եւ հայերին քաջալերում էր իր մոտ սովորելու համար: Վերջապես Կիրակոսը Գալանոսի հետ հանդիպելու առիթ է դարձնում ասիակողմյան վիճակներն այցելության գնալը:

Սկյուտարում նա հայտարարում է, թե հիվանդացել է եւ իր մոտ է հրավիրում լատին կրոնավոր բժշկին: Նա Գալանոսին լավ ընդունում է եւ գիշերն իր մոտ պահում: Եվ երբ պատրիարքի մարդիկ հարբեցողությամբ զբաղվելուց հետո քնում են, նրանք պատրիարքի հոր եւ եղբոր ներկայությամբ հավատքի խնդիրներ են քննարկում: Այդ նույն գիշերը Գալանոսը հավատի գիր է պատրաստում, որը Կիրակոսն արտագրում է, եւ մի նամակ՝ ֆրանսիական դեսպանին, որ այդ թուղթը հասցնի պապին: Գալանոսն էլ իր կողմից ավելացնում է, որ պատեհ ժամանակ նա հայոց ողջ ազգը հռոմեադավան կդարձնի: Կիրակոսը պապից խնդրում է, որ նա Գալանոսին Կ. Պոլսում թողնի եւ անհրաժեշտ միջոցներ տրամադրի: Գրությունը գրվել է 1641 թվի նոյեմբերի 5-ին, իսկ քարոզչության պետի՝ Կիրակոսին ուղարկած պատասխանը եւ Գալանոսին ուղղված նոր հրամանագիրը՝ 1642 թվի մայիսի 21-31-ը: Հռոմեադավանները Կիրակոս Երեւանցու այդ նամակը կարեւոր փաստ են համարում իրենց ուղղության համար: Իրականում առանց հատուկ ժողովի գիշերով գրված այդ նամակը ոչինչ չարժի եւ լոկ ցույց է տալիս տիրոջ խարդավանող եւ մատնիչ լինելը: Դուրս է գալիս, որ մարդը մի բան գրում է, մյուս ուղղությամբ շարունակում է պաշտոն վարել:

Այնուհետեւ Կիրակոսը Գալանոսին խնդրում է, որ նա Ղալաթիայից անցնի Ստամբուլ եւ այնտեղ ուսուցչություն անի: Դրանից Գալանոսը խրտնում է, քանի որ մինչ այդ լատին կրոնավորներն այդ կողմն անցած չեն եղել: Ուստի նա Հովհաննես Ուռհայեցու խորհրդով, որը Դիարբեքիրի արքեպիսկոպոսն էր եւ Կիրակոսի տեղապահն էր մնացել, հագուստը փոխում է եւ հայ վարդապետի պես հագնված՝ բացի կնգուղից, 1642 թվի սկզբներին հաստատվում Ստամբուլի պատրիարքարանում, ուր ազատ կերպով շատ աշակերտներ է հավաքում իր շուրջը՝ իբր լեզվական եւ գիտական ուսման համար, սակայն իրականում՝ դավանական խնդիրների առնչությամբ: 1610-1641 թվերին պատրիարքարանը մի քանի անգամ տեղափոխություններից հետո հաստատվում է նոր կենտրոնում: Գալանոսի հռոմեադավան քարոզչությունը միայն դժգոհություն առաջ բերեց եւ Գալանոսի վիճակը ծանրացրեց: Չնայած Ուռհայեցին նրան հովանավորում էր, սակայն անգամ Գալանոսի մտերիմներ Խաչատուրը, Թովմասը եւ Պողոսը պնդում էին, որ Գալանոսի խնդիրը միայն լեզվական եւ գիտական ուսուցումն է եւ ոչ թե հայոց դավանանքի դեմ հանդես գալը: Գալանոսը մտածում է մի կողմ քաշվել, սակայն ժանտախտով հիվանդանում է եւ տարվում լատինական հիվանդանոց, որտեղ էլ 15 օր պառկելուց հետո բուժվում է: Հետո կրկին գալիս է պատրիարքարան, մինչեւ որ Կիրակոսը մեկ տարվա շրջագայությունից հետո վերադառնում է՝ 1642-ին: Դեռ նրա վերադարձի հանդիսությունները չէին ավարտվել, երբ ժանտախտով վարակվում է եւ երեք օր անց մահանում՝ 40 տարեկան հասակում: Նա թաղվում է Բալըքլուի գերեզմանատանը: Մ. Օրմանյանը նրա մահը դնում է 1642 թվի սեպտեմբերին:

Կիրակոսից հետո պատրիարք ընտրվեց Խաչատուր Սեբաստացին, որը նույնպես Գալանոսի աշակերտն էր: Նա շարունակում է նախորդի երկդիմի ընթացքը: Նրան շնորհավորում է Ֆրանսիայի դեսպանը, իսկ պատրիարքը շնորհակալությունը փոխանցում է նրան՝ իր որդու ձեռքով, քանի որ ձեռնադրվել էր այրիությունից հետո: Քարոզչության պետը Հռոմից 1642 թվի նոյեմբերի 26-ից դեկտեմբերի 6-ն ընկած շրջանում՝ Հովհաննես Ուռհայեցու տեղապահության ժամանակներում, նրան 2 նամակ է ուղարկում: Խաչատուր Սեբաստացին 16 տարի հետո դառնում է Կիլիկիո կաթողիկոս: Սակայն Խաչատուրի պատրիարք դառնալով՝ լատինասերների ուրախությունը կարճ տեւեց: Դավիթ Արեւելցին շտապ գալիս է Հալեպ, որտեղից նրան վտարել էին Կիրակոսի օրոք: Նա կարողացավ անհրաժեշտ մուծումներն անել եւ կրկին տիրանալ պատրիարքությանը, ինչը նշանակում էր հայադավանության հաղթանակ:

Հենց նա մտնում է պատրիարքարան, Ուռհայեցին եւ Գալանոսը քաշվում են իրենց ունեցվածքները: Հովհաննես Ուռհայեցին շուտով հանկարծամահ է լինում եւ թաղվում Բալըքլուում: Գալանոսը, Թովմաս Բերիացու հետ, քաշվում է լատինասերներից մեկի՝ Իսքենդեր Չելեբիի տունը: Սակայն Դավիթը նրանց հանգիստ չի տալիս: Եվ Գալանոսն ստիպված է լինում վերադառնալ Ղալաթիայի կողմը՝ հանելով, անշուշտ, հայ վարդապետի տարազը: Այս պարագայում Թովմասը գրում է հռոմեադավանության հայտարարությունը, որն ուղարկում է Հռոմ 1643 թվի փետրվարի 12-ին, որից պարզվում է, որ Խաչատուրի պատրիարքությունը տեւել է ընդամենը մի քանի ամիս: