(1681-1691)
 

Հակոբ կաթողիկոսի մահից հետո կաթողիկոսի ընտրությունները ձգձգվեցին, որովհետեւ կային Եղիազարի հակաթոռ կաթողիկոսությունը եւ Սահակ կաթողիկոսը: Եղիազարի խոհեմ քաղաքականությունը Հակոբ կաթողիկոսի մահից հետո շատերի մոտ այն համոզումը ծնեց, որ նոր ընտրություններ անելու կարիք չկա, եւ կարելի է ապօրինի կաթողիկոսությունը վերածել օրինականի՝ Եղիազարին բարձրացնելով Էջմիածնի Մայր Աթոռին: Թերեւս այդ միտքն առաջինը ծագեց Կաֆացու մոտ, որը կամենում էր այդ ճանապարհով ճանաչել տալ իր պատրիարքությունը Երուսաղեմում: Կաֆացին՝ որպես պատվիրակ, եղել էր Եղիազարի մոտ եւ վերադարձել էր, եւ այժմ վճռական խոսքը պատկանում էր Էջմիածնի Մայր Աթոռի միաբանությանը: Վերջինս դրական որոշում կայացրեց: Ձեռք բերելով պետական իշխանությունների համաձայնությունը՝ 1681 թ. հուլիսի 21-ին Եղիազարին պաշտոնապես հրավիրեցին Էջմիածին, ինչը 10 օր առաջ էր Հակոբ կաթողիկոսի մահվան տարելիցից: Հրավերի մեջ ոչ մի մեղադրանք չկար Եղիազարի նախորդ գործունեության եւ ապօրինի քայլերի մասին, եւ անգամ հակաթոռությունն անվանված էր երկու սուրբ աթոռների հեղհեղյալ բաժանում: Դրանով, ըստ էության, նրա նախորդ գործունեությունը, մի տեսակ, օրինականություն էր ստանում: Նամակի ոճը, կարելի է ասել, խոնարհական էր եւ անգամ՝ ստորաքարշ այն աստիճանի, որ մեղա էին գալիս՝ նրան նախկինում մեղադրանքներ ուղղելու համար: Մ. Օրմանյանը հակված է կարծելու, որ այդ ոճը պայմանավորված էր ոչ թե Եկեղեցում տեղ գտած հակառակությունը վերացնելու կամեցողությամբ, այլ Եղիազարի նյութական կարողություններից ու շինարարական գործունեությունից օգտվելու ցանկությամբ, քանի որ նամակում առաջարկվում էր վերստին նորոգել եւ հաստատել Սուրբ Աթոռը՝ պատրաստակամություն հայտնելով ընդունել իրենց գլխի վրա նրա սուրբ գարշապարը: Նամակի վերջում որոշակի անձի ստորագրություն չկա: Այն ստորգրված է եպիսկոպոսների, հոգեւոր դասի մյուս ներկայացուցիչների, իշխանների եւ ժողովրդի անունից:

Նամակը Երուսաղեմ տարավ մի հատուկ պատվիրակ՝ Գողթան եպիսկոպոս Պետրոսը: Այդ ժամանակ միաբանության գլխավոր է հիշվում Ստեփանոս Իլվովցին կամ Լեհացին: Ինչպես նկարագրում է Ավետիք Եվդոկացին, Պետրոս Ագուլեցին՝ երեք եպիսկոպոսներով, Եղիազարին ներկայացավ Զմյուռնիայում, որտեղ նա նավ էր վարձել՝ Մինաս, Սուքիաս, Նահապետ, Խաչատուր, Չորթան, Սիմոն, Քուրդ, Հովհաննես վարդապետների եւ եւս ինչ-որ մեկի հետ Հռոմ գնալու համար: Մ. Օրմանյանի կարծիքով՝ Ավետիքը շփոթել է ժամանակագրությունը: Եղիազարն իրոք գոհ էր դեպքերի նման զարգացումից, սակայն չշտապեց դա ցույց տալ: Պատվիրակությունը մեկնեց Երուսաղեմ, իսկ Եղիազարն էլ պատրաստվեց մեկնել Կ. Պոլիս, եւ յոթ ամիս անցավ՝ մինչեւ 1682 թ. Մեծ պահոց սկիզբը, որի բարեկենդանը համընկնում է փետրվարի 26-ին: Եղիազարը Կոստանդնուպոլսում անցկացրեց Մեծ պահքը եւ Հինունքը, օսմանյան կառավարությունից հավանություն ստացավ իր կաթողիկոսության համար, չմոռացավ վարձատրել Կրպո Ռաբուն պատրիարքին՝ իրեն պաշտպանելու համար, եւ նրան եպիսկոպոս ձեռնադրեց: Հոգեգալստից հետո, որը հունիսի 4-ին էր, նա նավով մեկնեց Կոստանդնուպոլսից եւ 1682 թ. օգոստոսի 22-ին ժամանեց Էջմիածին: Կարծիք կա, սակայն, որ նա եկել է Էջմիածին օգոստոսի 14-ին: Եղիազարն արդեն օծված էր, ուստի նոր օծում չեղավ, եւ բավարարվեցին ժամանման հանդեսով: Համենայն դեպս, որեւէ արարողության մասին պատմությունը հիշատակներ չի պահպանել:

Եղիազարը վարդապետ էր ձեռնադրվել 1641 թվին եւ մշտապես գտնվել էր հասարակական գործունեության մեջ: 1682-ին նա հավանաբար 70 տարեկան էր: Ուներ կյանքի մեծ փորձառություն, կարողացել էր նոր կաթողիկոսություն հիմնել եւ շատ կուսակիցներ ձեռք բերել: Այդ ամենն ապօրինի էր, սակայն հարկ է խոստովանել, որ իր սրտի խորքում մեծ էր հանրությանը ծառայելու մղումը, եւ ունեցած մեծ կարողությունը ծախսեց ազգօգուտ ձեռնարկների եւ շինությունների վրա: Սիմեոն Երեւանցու խոսքերով՝ նա ճարտասան ու ճոռոմախոս, հաջողակ ու ահավոր անձ էր: Եվ նրան վերագրում է գովեստի արժանի ձեռնարկներ: Եվ երբ նա Ամենայն Հայոց կաթողիկոս դարձավ, մոռացավ նախկինում բորբոքած խարդավանքներն ու կռիվները եւ ամբողջությամբ նվիրվեց Հայոց Եկեղեցուն ու Մայր Աթոռում հռչակվեց իր շինարար ու արդյունավոր գործունեությամբ: Նրան հաջողվեց Սուրբ Էջմիածինն ազատել պարտքերից, որոնք մնացել էին նախկին ժամանակներից: Դա, իրոք, սխրանք էր, քանի որ Սուրբ Աթոռն այդ պարտքերի պատճառով հայտնվել էր մեծ նեղությունների մեջ: Նրա անվան հետ են կապվում Իջման տեղի վրա շինված սեղանն ու կաթողիկեն, որ առաջ լոկ գետնից մի փոքր բարձր կլորակ քար էր, տաճարի հյուսիսային եւ հարավային կամարների տակի երկու սեղանները, որոնցից հյուսիսայինը կրում էր սբ Ստեփանոսի անունը եւ յոթ աստիճանով եպիսկոպոսական ձեռնադրության համար էր, իսկ հարավայինը՝ սբ Կարապետի՝ երեք աստիճանով վարդապետական ձեռանդրության համար, տաճարի մեջ սրբատաշ քարով բաժանված դասը, որ այն զատում էր ժողովրդից, եւ վերջապես՝ տաճարի վրա ավելացված երեք փոքր կաթողիկեները: Նա արմատական վերանորոգություններ կատարեց Սբ Հռիփսիմեի եւ Սբ Գայանեի եկեղեցիներում: Դրանցից զատ՝ շատ եկեղեցիներ կառուցեց ու վերանորոգեց: Ապահովեց եկեղեցու կալվածները՝ արքունական հրովարտակներով ու դատավորական վճիռներով: Նա երբեք ստորության չդիմեց եւ ոչ էլ բռնություններ կիրառեց՝ մնալով միշտ եռանդուն ու գործունյա այր: Շինարարական գործունեությունը խլեց նրա կաթողիկոսական ամբողջ կյանքի տեւողությունը: Նրա ժամանակներում միաբանությունն ապրում էր խաղաղ եւ ստեղծագործ կյանքով:

Եղիազարի հեռանալուց հետո Երուսաղեմում բնականորեն պատրիարք մնաց Մարտիրոս Կաֆացին, որը նախկինում նրա մրցակիցն էր: Այժմ նրանց միջեւ բարեկամություն հաստատվեց: Նա օգնեց, որ Մարտիրոսն օրինապես հաստատվի պատրիարքական աթոռին: Երբ Մարտիրոսը բանտարկված էր պարտքերի պատճառով, հավանական է, որ Եղիազարը նրան օգնեց բանտից ազատվելու գործում:

Այս դեպքերից շատ չանցած՝ 1683 թ. Զատկին, վեճ բացվեց հայերի եւ հույների միջեւ: Ապրիլի 8-ին, երբ Գրիգոր եպիսկոպոսը Սբ Գերեզմանի դռանն Ավետարան էր կարդում, հույները, բրերով եւ մահակներով զինված, արգելեցին այդ՝ հայտարարելով, որ դա իրենց իրավունքն է: Մարտիրոսը դիմեց տեղական դատարան եւ դատը շահեց, սակայն երբ երկու պատրիարքները գալիս են Ադրիանուպոլիս, մեծ եպարքոսը ճանաչում է հույների իրավունքը, եւ միայն Քյոմուրճյանի միջնորդությամբ հարցը փակվում է, եւ կողմերը հաշտվում են: Մարտիրոսն ուղեւորվում է Երուսաղեմ, սակայն Եգիպտոսում 1683 թ. օգոստոսի 5-ին մեռնում է եւ թաղվում Մար Մինա կամ Սբ Մինաս եկեղեցու գերեզմանոցում: Նոր պատրիարքի ընտրությունը դժվարին եղավ: Եվ միայն երկու տարի անց Հովհաննես եպիսկոպոս Կոստանդնուպոլսեցին, որ հայտնի է նաեւ Նոխութճի մականունով (իմա՛ սիսեռակեր պահեցող), սուլթանական հրովարտակով բազմեց պատրիարքական աթոռին: Սակայն 1687-ին Սիմեոն եպիսկոպոս անունով մեկը կարողանում է պատրիարքական հրովարտակ ստանալ եւ Հովհաննեսից աթոռը զավթել: Իսկ ոմանք կարծում են, թե Մինաս Ամդեցին է աթոռը զավթողը եւ Հովհաննեսին էլ պահել է որպես իրեն աթոռակից: Սակայն Մ. Օրմանյանը հավանական է գտնում, որ աթոռը նախ գրավել է Մինաս Ամդեցին եւ քշել Սիմեոնին: Հովհաննեսն էլ ձեռքերը ծալած չի նստում եւ 4-ամյա պայքարից հետո՝ 1691 թվին, տապալում է Սիմեոնին եւ դառնում բուն պատրիարք: Այդ ընթացքում բորբոքվում են հույների եւ լատինների վեճերը՝ սուրբ վայրերի մի քանի սեփականությունների վրա, իսկ դեսպանի միջամտությունից հետո լատինները վեճ են հարուցում նաեւ հայերի դեմ՝ զանազան պահանջներով: Սակայն Հովհաննես պատրիարքը կարողացավ ճանաչել տալ հայոց իրավունքները՝ ներկայացնելով սուլթանական հրովարտակները: Հայերի դեմ իրենց պահանջներից հույներն էլ ետ չկանգնեցին, բայց Հովհաննեսը 1692-ին կրկին հաղթող դուրս եկավ: Այս վեճերը հայկական կողմին արժեցան 200 քսակ կամ 100000 ղուռուշ դրամ՝ պարտքերի տակ գցելով միաբանությանը: Օգնություն խնդրելու համար Կ. Պոլիս ուղարկվեց Պապ Մինասը, որ մի քանի տասնամյակ վանքի մատակարարն էր: Այս պարտքն էր, որ Շղթայակիր Գրիգոր պատրիարքին մեծ գործունեության հնարավորություն տվեց:

Հետաքրքիր էին զարգանում դեպքերը Կոստանդնուպոլսում: 1680 թվի դեկտեմբերից սկսած՝ պատրիարքն էր Կարապետ Կեսարացին կամ Կրպո սրբազանը, այսինքն՝ այն պահից, երբ Եղիազարն ուղեւորվեց Էջմիածին: Կրպոյի պատրիարքությունը տեւեց 3 տարի, որի ընթացքում այդ նախկին անուս երեցը մեծ ազդեցություն էր ձեռք բերել: Սակայն շուտով նրա դեմ դուրս եկավ Եփրեմ եպիսկոպոս Ղափանցին, որը Սյունիքի Հաբանդ գավառից էր կամ Ղափան (իմա՛ Կապան) քաղաքից: Սրան Եղիազար կաթողիկոսը 1683 թվին, որպես նվիրակ, ուղարկել էր Կոստանդնուպոլիս: Օսմանյան մայրաքաղաքում մեկ տարի մնալով՝ նա մեծ թվով կողմնակիցներ ձեռք բերեց եւ սկսեց մտմտալ պատրիարքական աթոռը գրավելու մասին: 1684 թ. օգոստոսի 15-ին նա ստացավ սուլթանական հրովարտակը եւ Աստվածածնի պահոց ուրբաթ օրը տիրացավ աթոռին: Եփրեմն ուղղամիտ եւ խիստ հայադավան էր: Նա պաշտպան կանգնեց լատինների կամ ունիթորների դեմ պայքարող խմբավորմանը: Կրպոն էլ իր դավերը չէր դադարեցրել եւ 20 ամիս անց՝ 1686 թ. ապրիլին, կրկին դարձավ պատրիարք, սակայն 1687-ին տապալվեց: Նրա մրցակիցը եւ հաջորդը եղավ Թորոս Կոստանդնուպոլսեցի երեցը, որը մինչ այդ նույնիսկ 40 օրով պատրիարքությունը խլել էր Կրպոյից: Այս անգամ նա դիմացավ մոտ մեկ տարի եւ 1688 թվի մարտին ստիպված եղավ իր տեղը զիջել Խաչատուր Ճլեցուն, որը Սյունիքի Սոթք գավառի Ճիլ (իմա՛ Ջիլ) գյուղից էր: Բայց սա էլ 7 ամիս անց տապալվեց՝ Կարապետ Կեսարացու կողմից, որը հինգերորդ անգամ բազմեց պատրիարքական աթոռին: Կարապետ Կեսարացին կամ Կրպոն արդեն կորցրել էր իր ազդեցությունը ժողովրդի վրա, ուստի 1689 թվի առաջին ամիսներին հեռացվեց պատրիարքությունից՝ հայ մեծամեծների կողմից, որոնք զզված այդ մրցակցությունից՝ նոր ընտրություն չկազմակերպեցին եւ իշխանությունը վերցրեցին իրենց ձեռքը՝ տեղակալության անունով: Տեղակալության գաղափարի կենսագործումը, որ կատարվել էր 40 տարի առաջ, կրկին ծնունդ առավ: Տեղակալությունը զավթեցին Սախաօղլու անունով դերձակը եւ Շահին անունով մի որմնադիր, որոնք ազդեցիկ արհեստապետներ ու պետական գործապետներ էին եւ իրենց կողքին եկեղեցական փոխանորդ էին պահում:

Պատրիարքական աթոռի այդ խայտառակ վիճակը տեսնելով՝ Մարտիրոս Քյոմուրճյանը տեղակալներին անվանում է «արքայական մայրաքաղաքի պատրիչք» կամ «պատրիարքունք անվանյալքն», այսինքն՝ պատրիկ անունը կրողներ, որոնք կաշառքով ու տոկոսներով իրարից խլում էին պաշտոնը: Պաշտոն ստանում էին՝ խոստանալով հավելել պետական տուրքը, եւ այդ պատճառով կողոպտում էին եկեղեցու հարստությունները, եւ գնալով մեծանում էին պատրիարքարանի պարտքերը: Պատրիարքի ընտրությունների դադարելը շատերի սրտով էր, քանի որ պատրիարքարանի պարտքի մեծանալու հանգամանքը վերանում էր: Այդ կացությունից, սակայն, աճեցին անկարգությունները, ինչը նպաստեց հայ լատինասերների կամ կաթոլիկասերների աշխուժացմանը: Կոստանդնուպոլսի հայության մի մասը լատինասեր կամ լատինամոլ խմբավորմանն էր պատկանում, որի ներկայացուցիչները պատրաստ էին համակերպվել լատինական դավանանքին, եւ անգամ այդ ուղղությամբ գործող պատրիարքներ էլ եղան, որոնցից էին Հովհաննես Խուլը, Զաքարիա Վանեցին եւ Թովմա Բերիացին: Լատինասերները կամենում էին տիրանալ պատրիարքությանը, սակայն, այդուհանդերձ, նրանք տակավին չէին փոխում իրենց ծեսերը: Անգամ նրանք, որ Արեւմուտք գնալով, կաթոլիկություն էին ընդունում, վերադառնալով Արեւելք՝ իրենց հնավանդ ձեւերն էին գործածում: Լատինասերների խմբավորման ուժեղացմանը նպաստում էին Արեւմուտքում կրթություն ստացած եւ լատինական վանքերի, դպրանոցների եւ հատկապես Ուրբանյան վարժարանում կրթված հայերը, որոնք Արեւելքի Եկեղեցիները համարում էին հերձվածող:

Այդ հայերից զատ, Արեւելք էին գալիս լատին քարոզիչներ, որոնց նպատակն էր հայերի շրջանում կաթոլիկություն տարածելը: Հարկ է խոստովանել, որ Հայոց Եկեղեցին, անշուշտ, կապված պետության բացակայության հետ, ստիպված էր լինել թույլատու եւ լայնախոհ: Ուղիղ հավատը կամ ուղղափառությունն իր բացառիկ իրավունքը չի համարում եւ գտնում է, որ համաշխարհային քրիստոնեական Եկեղեցու մի մասն է: Եվ չնայած հայերը փարած են իրենց վարդապետությանը, սակայն ուրիշներին սեփական կամ մասնավոր վարդապետություն ունենալ չեն արգելում: Հայերի մեջ մեծ էր ուսման ծարավը, որին հասնելու համար պատրաստ էին ամեն քայլի: Առանձնապես չեն կամենում նյութական զոհողությունների գնալ, սակայն իրենց միտքը եւ սրտերը պատրաստ էին զոհողության ենթարկել մտավորական եւ հոգեւորական ասպարեզում: Ուստի այլ Եկեղեցիներին մատուցված հարգանքը ո՛չ հայադավանությունից կաթոլիկության անցնել է եւ ո՛չ էլ, ինչպես սիրում են ասել կաթոլիկները, մոլորությունից ուղղափառության դառնալ, այլ ինչ-ինչ նպատակի համար անտարբերությամբ կատարված զիջողություն: Եվ պատահական չէ, որ հռոմեադավան դպրոցներում ուսանող հայ աշակերտները համարձակությամբ պաշտպանում են Հայոց Եկեղեցին, որպես հոգեւոր անձ՝ մտնում են Հայոց Եկեղեցի՝ ձեռնադրվելով հայադավան հոգեւորականների կողմից: Եվ ճիշտ է նշում Մ. Օրմանյանը, որ այդ իրողությունը պետք է իմանան կաթոլիկները: Բայց եւ այնպես այդպիսիների ազդեցությունը մեծ եղավ հայկական հասարակությունը երկփեղկելու, ինչպես նաեւ սեփական պատրիարքության դեմ ըմբոստություն գրգռելու խնդրում:

Այդպիսի մի փաստ հայտնում է Երեմիա Քյոմուրճյանը՝ Եղիազար կաթողիկոսին գրած մի նամակում: Այդ մասին հավաստում է նաեւ Մաղաքիա Ճեւահիրճյանը՝ նշելով, որ դրա համար առիթ եղավ Սարգիս Թոխաթցի անունով մեկը, որը մոլի լատինասեր էր եւ չնայած այն բանին, որ հասել էր եպիսկոպոսության աստիճանի, ուսանել էր հռոմեադավանների մոտ՝ ստանալով Ֆրենկ (Փռանկ) մականունը: Անվանում, որ տրվում էր լատիններին կամ խաչակիրներին: Փռանկն օգտագործվում էր ո՛չ հայ իմաստով, որն ավելի քաղաքական, քան կրոնական նշանակություն ուներ: Այլ խոսքով՝ այդ մականունը կրողները համարվում էին եվրոպանցիներին մտերիմ ու գործակից: Հակառակություններով հանդես էին գալիս Օսմանյան կայսրության դեմ եւ ֆրենկ անունը կրում էին՝ իբրեւ եվրոպական գաղափարների հետեւորդներ, իսկ կաթոլիկը՝ որպես ծայրահեղ լատինամոլության նշան: Սակայն կաթոլիկը բոլորովին էլ չէր նշանակում ուղղափառ, որը համապատասխանում է հունարեն օրթոդոքսին: Հայոց Եկեղեցին ի սկզբանե սեփականել էր այն: Ուստի հայադավանությունից խորշողները որեւէ իրավունք չունեն իրենց վերագրելու ուղղափառությունը: Լատիններն ու լատինասերներն իրենց հետեւորդներին ասում էին, թե իբր Հայոց Եկեղեցու կողմից պաշտված խորհուրդներն ապօրեն են, ուստի կոչ էին անում ընդունել իրենց դավանանքի օրենքները: Չկարողանալով այդ սկզբունքը պատշաճեցնել մկրտության, պսակի եւ թաղման արարողություններին՝ նրանք ստիպված էին բավարարվել հայերին խորշեցնելով խոստովանությունից, հաղորդությունից եւ ազգային Պատարագից՝ ստիպելով նրանց հաճախել կաթոլիկ եկեղեցիներ: Պետության կողմից ճանաչված հասարակություն չէին, ուստի իրենց հատուկ Հայ Եկեղեցին բացել չէին կարող: Սակայն տներում փորձում էին գաղտնի մատուռներ կազմակերպել:

Լավ չէր կացությունը Սսի կաթողիկոսությունում, որտեղ աղթարմայությունը բավական տարածված էր: Դա միշտ առաջ էր բերում հուզումներ: Ինչպես նախկինում նշել ենք, 1679 թվին Սսում կաթողիկոսեց Սահակ Մեյխանջին, իսկ Բերիայում կամ Հալեպում՝ Ազարիա Կարկառեցին, որոնք փոխարինեցին նախորդ պառակտիչներին: Բերիայում նստողներն ավելի մոտ էին հռոմեականությանը՝ շփվելով տեղի լատին կրոնավորների հետ: Նրանք իրենց տկար դիրքը փորձում էին հաղթահարել՝ ապավինելով Արեւմուտքի հովանավորությանը եւ նպաստներին: Ազարիան, լրիվ տարվելով լատիններով, չնայած ծեր հասակին, անձամբ գնաց Հռոմ: Տեսակետ էլ կա, թե նա ընտրվեց 1683-ին եւ 5 տարի պաշտոնավարեց: Հակառակ մեղադրանքին, թե նա հրաժարվել է հայադավանությունից, իրավացի է Մ. Օրմանյանը՝ կարծելով, որ նրա Հռոմ գնալու նպատակը եղել է նոր նպաստներ ստանալը: Սակայն իր առաքելությունը նա կատարել չկարողացավ, քանի որ մահացավ Հռոմում՝ 92 տարեկանում: Նրանից հետո ընդհատվեց Բերիայի հակաթոռ կաթողիկոսությունը, թեեւ պառակտումը չվերացավ:
Սահակ Մեյխանջին գահակալեց մինչեւ 1689 թիվը, եւ նրան հաջորդեց Գրիգոր Ադանացին՝ հայտնի Պիծակ մականվամբ:

Վերջինս պաշտոնավարեց ընդամեը 2 տարի՝ հրաժարվելով 1691-ին: 1693-ին Սսի կաթողիկոս Գրիգորը երկու եպիսկոպոսների հետ այցելել է Հռոմ: Պատճառն այն էր, որ Աստվածատուր Սասունցին՝ Նարին մականունով, Սսի աթոռը գրավել էր Գրիգորից, որն ուղեւորվել էր Հռոմ՝ հռոմեականության դավանանքի պատրվակով նյութական նպաստ հայթայթելու համար, որպեսզի կրկին տիրանա աթոռին: Նա հազիվ թե հաջողեց, քանի որ 1703-ին նրան տեսնում ենք Երուսաղեմում, ինչը բացատրում է նրա Հռոմ գնալու նպատակը: Հռոմեականությունը, հակառակ Կոստանդնուպոլսի պատրիարքության եւ Սսի կաթողիկոսության, բնավ ազդեցություն չուներ Երուսաղեմում, որի պատրիարքությունը շարունակում էր պայքարել լատինների դեմ՝ հայկական կալվածքները պաշտպանելու համար:

Եղիազար կաթողիկոսը հզոր դեմք էր, նրա պաշտոնավարությունը մեծ տպավորություն էր թողել Հայաստանում, եւ նրան ներկայացան ու հնազանդվեցին հոգեւոր բոլոր կենտրոնները, այդ թվում՝ Աղթամարի կաթողիկոսությունը: 1683 թվին վախճանվեց Հովհաննես Թութունչի կաթողիկոսը: Նրան հաջորդ ընտրված Թովմա Յիրիճցին հրաժարվեց կաթողիկոսական աթոռն իր եպիսկոպոսներից ընդունելուց եւ եպիսկոպոսներով, քահանաներով ու տանուտերերով, թանկագին նվերներով, մեկնեց Էջմիածին եւ Մայր Աթոռում Եղիազարի կողմից ձեռնադրվեց կաթողիկոս: Որպես հպատակության նշան՝ նա մյուռոն էլ վերցրեց եւ վերադարձավ Աղթամար: Դրանով վերջ գտավ Աղթամարի նախորդ կաթողիկոսների ժամանակ ծագած ըմբոստությունը: Խժիշկի Մաշտոցի հիշատակագրի խոսքերով՝ Թովման դրանով փակեց երկաբնակների (հռոմեադավանների) բերանը: Հռոոմեադավան լատին աբեղաները հայտարարում էին, թե Հայոց Եկեղեցին բազմագլխյան է եւ հատուկ գլուխ չունի: Իրականում Էջմիածնի կաթողիկոսությունը երբեք չէր հրաժարվել իր՝ Հայաստան աշխարհի հոգեւոր կենտրոն լինելուց, եւ դա ավելի ուժեղացավ Եղիազարի օրոք: Ցավոք, Թովմայի այդ քայլը երկար շարունակություն չունեցավ: 1693-ին այն արդեն խախտվեց հենց իր՝ Թովմայի կողմից՝ Եղիազարի հաջորդի ժամանակ:
Արդեն տեսանք, թե ինչպես էին զարգանում դեպքերը Լեհաստանում:

1681 թվին մահացավ Նիկոլը: Մահը դնում են հոկտեմբերի 14-ին կամ 24-ին՝ կապված, թերեւս, տոմարային տարբերության հետ: Ստեփան Ռոշքյանը նրա պատրիարքությունը դնում է մինչեւ 1626 թ.՝ նշելով, որ ապրել է 85 տարի, ձեռնադրվել 22 տարեկանում, եպիսկոպոսել 55 տարի՝ 77 տարեկանից: Սակայն նույն Ռոշքյանը մեկ այլ կապակցությամբ համարում է, որ Նիկոլն ապրել է 72 տարի, եպիսկոպոսել 42 տարի, եւ ձեռնադրությունը եղել է 30 տարեկանում: Համենան դեպս, Մ. Օրմանյանը հակված է հետեւելու առաջին հաղորդմանը: Նիկոլի օգնականն էր Հովհաննես Կերիմովիչը, որը հայտնի է նաեւ Քարմատանենց անունով: Մյուս օգնականը՝ Վարդան Հունանյանը, որ նշանակվել էր Նիկոլի հաջորդ, նրա մահվան ժամանակ բացակայում էր Լվովից: Նա մեկնել էր Հայաստան՝ հռոմեադավանություն տարածելու նպատակով: Որչափ հայտնի է, նրա քարոզության ազդեցության տակ ընկավ միայն Սահակ Մակվեցի եպիսկոպոսը, որին ոմանք կաթողիկոսության տեղապահ են համարում: Նա, իրոք, տեղապահ էր, երբ Հակոբ կաթողիկոսը Էջմիածնից դուրս եկավ, բայց Եվդոկիայից ետ դարձավ, ուստի նրա պաշտոնավարությունը երկար չտեւեց: Իսկ երբ Հակոբը նորից ուղեւորության մեկնեց, տեղապահը Մատթեոսն էր, վերջին ուղեւորության ժամանակ՝ Ստեփանոսը, ուստի անհիմն է Սահակին կաթողիկոս համարելը: Վարդան Հունանյանի քարոզները շփոթ էին առաջ բերում ժողովրդի մեջ, եւ նա 1682-ին կանչվեց Էջմիածին եւ հնազանդվեց: Միայն Խաչատուր Կարնեցին հարեց նրան: Լուր ստանալով Նիկոլի մահվան մասին՝ Վարդան Հունանյանը շտապեց Լվով եւ 1683-ին արդեն գրավել էր արքեպիսկոպոսական աթոռը: Նրա Լվով հասնելու ճիշտ թվականը հայտնի չէ: Վարդան Հունանյանը, հակառակ Նիկոլի հեղհեղուկ եղանակների, ձեռնամուխ եղավ հռոմեադավանությունը լեհահայոց մեջ ըստ ամենայնի ամրացնելուն, որով արժանացավ ժողովրդի հակակրանքին: Վարդանը Հունան քահանայի որդին էր՝ Թոխաթի Ճռու գյուղից կամ Խաղտյաց ստորոտի Գըռզի գյուղից:

Կյանքը մեծ մասամբ անցկացրել էր Եվդոկիայում, ուստի նաեւ Եվդոկացի էր կոչվում: Հայկականի մեջ վարժվել էր Էջմիածնում, իսկ հռոմեականի մեջ՝ Լեոնապատում կամ Լեհաստանի Լեոպոլիս (Լվով) քաղաքում՝ Փիթուի ղեկավարությամբ: Ուղարկվել էր Հռոմ՝ Պրոպագանդայի դպրանոցում կրթվելու: Հետո, որպես կատարյալ վստահելի անձ, նշանակվել էր Նիկոլի հաջորդ: Այդ պաշտոնում էլ մեկնել էր Արեւելք՝ հռոմեադավանություն տարածելու համար: Վայելելով լեհական իշխանությունների պաշտպանությունը եւ հնազանդվելով լատին արքեպիսկոպոսին ու կրոնավորներին՝ աշխատում էր Հայոց Եկեղեցու ծեսերը նմանեցնել հռոմեականին: Միաժամանակ նա աշխատում էր ճնշել հայադավանության պաշտպաններին ու իր կողմը գրավել տեղի հայ հոգեւորականությանը: Պատմությունը պահպանել է նրան հարած եկեղեցականների անունները, որոնք ավելորդ ենք համարում հիշատակել: Վարդանը երբեմն իր ծանոթների համար միջնորդ էր դառնում, ինչպես, օրինակ, կազմակերպեց Ազարիա Աղվանից կաթողիկոսի հնազանդությունը հայտնող թղթակցության հասնելը պապին, որը հանգեցրեց այն բանին, որ Հռոմի պապն Ազարիայի համար բարեխոսեց Հուսեյն շահի առաջ:

Վարդան Հունանյանի գործունեությունն իր չարագուշակ ավարտին հասավ 1689 թ. հոկտեմբերի 10-ին՝ Լվովում գումարված գավառական ժողովի կամ Սյունհոդոսի որոշումների մեջ, որոնց համաձայն՝ Լեհաստանի հայոց եկեղեցիներում գործածվող ծեսերը համարվեցին Հայաստանյայց Եկեղեցու հայրերի կարծեցյալ մոլորություններ եւ Վարդան Հունանյանի ու նրա կարճամիտ համախոհների կողմից «ուղղվեցին», կազմվվեցին նոր օրինակներ, որոնք ուղարկվեցին Հռոմ՝ տպագրվելու եւ հռոմեադավան հայերի շրջանում կիրառվելու համար: Այդ գործին իրենց մեծ նպաստն են բերում լատին քարոզիչ աբեղաներն ու Լեհաստանում պապի նվիրակ Գանդելմին, որը նախագահում էր ժողովում: Վերջինս որոշում է Աստվածատուր Ներսիսյան եպիսկոպոսին հանձնել սրբագրյալ ծիսարանները՝ «Պատարագատետրը», «Տօնացոյցը», «Ժամագիրքը», «Շարականը» եւ «Մաշտոցը»՝ Հռոմ տանելու եւ տպագրելու համար:

Լվովի ժողովը Հայ Եկեղեցու համար ունեցավ ողբերգական հետեւանք: Խախտվել էր հայոց կաթողիկոսի իրավունքը, քանի որ ժողովում նախագահել էր պապի նվիրակը: Վարդանն այդ քայլով վերջնականապես խզեց լեհահայերի կապն Էջմիածնից, իսկ մինչ այդ թե՛ Նիկոլը եւ թե՛ Վարդանն ընդունում էին իրենց հպատակությունը Մայր Աթոռին: Փաստորեն՝ 1689 թվի հոկտեմբերի 10-ը դարձավ լեհահայերի՝ Էջմիածնից անջատվելու տարեթիվը: Այս իրադարձությունից հետո Մոլդավիայի, Վալախիայի եւ Բուկովինայի հայ գաղթականները բաժանվեցին Վարդան Հունանյանից եւ հավատարիմ մնացին ազգային Եկեղեցուն: Նույնիսկ այլեւայլ վայրերում գտնվող հռոմեադավան հայերը եւս քաղաքականապես անջատվեցին նրանից, եւ միայն Գալիցիան մնաց հռոմեադավան եպիսկոպոսին ենթակա:

Հայտնվելով այդօրինակ կացության մեջ՝ Վարդան Հունանյանը որոշեց իր ազդեցության տակ առնել Հունգարիայի մաս կազմող Տրանսիլվանիայում հաստատված հայ գաղթականներին: Սրանք այստեղ հաստատվել էին դեռ մինչեւ 1654 թիվը, սակայն բուն գաղթականությունը հաստատվեց 1672-ին, երբ Մոլդավիայի հունադավան իշխանն սկսեց հալածել հայադավաններին: Հայերի մի մասը հեռացավ Մոլդավիայից դեպի Տրանսիլվանիա: Դրանց մեջ էին Մինաս Զելիֆտարօղլու եպիսկոպոսը եւ Սուչովայի քահանա Եղիան: Ցավոք, առաջինին Վարդանը հաջողեց իր կողմը գրավել եւ նրա մահվանից հետո՝ 1691 թ. հուլիսի 30-ին, Տրանսիլվանիայի հայոց եպիսկոպոս ձեռնադրեց Օքսենտիոս Վերծերեսքոյին կամ Վրզարյանին, որը Բոտոշանի վարդապետն էր եւ ուսանել էր Հռոմի Պրոպագանդայի վարժարանում: Եկվոր հայ գաղթականները կազմակերպված չէին եւ կարոտ՝ Ավստրիայի իշխանությունների պաշտպանությանը, ուստի շատ հեշտությամբ դավանափոխ արեցին հունգարահայերին: 1691 թվին դավանափոխ եղավ նաեւ Եղիան՝ Սուչովայի քահանան:

Լավ չէր կացությունը Պարսկաստանի հայերի համար: Հակառակ իր նախորդների՝ շահ Սուլեյմանը մտադրվեց քրիստոնյաներին, մանավանդ հայերին, պարտադրել իսլամը: Հայերը, որ կորցրել էին իրենց հայրենիքը, այժմ զրկվեցին դավանական հանգստից, ինչն ունեին Շահ-Աբասի ժամանակներից: Գաղթական հայերի կենտրոնն Ամենափրկչի վանքն էր, որը նշանավոր էր արժանավոր առաջնորդներով: Ըստ ոմանց՝ Խաչատուր Կեսարացուն հաջորդեց Դավիթ Ջուղայեցին, սակայն իրականում հաջորդել էր Սիմեոն Ջուղայեցին: 1655-ին արդեն Դավիթն էր, որին գովեստներ են շռայլել ժամանակակիցները: Նա վերաշինեց Ամենափրկչի վանքը (ավարտվեց 1664-ին): Նա 40-ի չափ աշակերտներ հավաքեց, որոնք հետագայում պարսից կրոնական բռնաճնշումների ընդդիմադիրները դարձան: Նրանց մեջ հատկապես նշանավոր էին Ստեփանոս Ջուղայեցին, որ հաջորդեց Դավթին, Հովհաննես Մրքուզը, որը հռչակվեց մահմեդական օրենսգետների եւ անգամ պարսից շահի հետ ունեցած՝ քրիստոնեական հավատքին վերաբերող ջատագովական վիճաբանություններով: Հիշվում են նաեւ Ալեքսանդրը, Խաչատուրը, Մինասը, Անդրեասը, Միքայելը, Մարկոսը, Հովսեփը, Սիմեոնը եւ Հովհանը, որոնք վարդապետներ էին՝ հետագայում հասած եպիսկոպոսական աստիճանի, բացի Մրքուզից, որը կամովին հրաժարվել էր այդ աստիճանից:

Երբ 1680 թվին Հակոբ կաթողիկոսը գտնվում էր Կոստանդնուպոլսում, Յոհան անունով մի աբեղա ստիպում է նրան, որ իրեն հանձնի Փերիա գավառի առաջնորդությունը՝ Հազարջրիպի վանքով հանդերձ: Եվ երբ կաթողիկոսը չի ուզում դա անել, նա սպառնում է հակառակ դեպքում ուրանալ քրիստոնեությունը: Հակոբը ձեւ է անում, թե զիջում է, բայց Էջմիածին լուր է ուղարկում, որ նրան գալուն պես ձերբակալեն, նետեն Սեւանի կղզին, որպեսզի այդտեղից նա դուրս չգա: Այդպես էլ արվում է, եւ Յոհանը մի քանի տարի մնում է Սեւանում: Սակայն նրան հաջողվում է փախչել եւ գաղտնի գալ Փերիա եւ հաստատվել Հազարջրիպի վանքում: Այդ մասին իմանում են Նոր Ջուղայում, եւ Ստեփանոս վարդապետը, որ հաջորդել էր Դավթին, Աղաբիր Շահխաթունյանց գյուղապետն ու ջուղայեցիների առաջնորդները գալիս են, ծեծի ու խոշտանգումների ենթարկում Յոհանին եւ բանտ նետում: Յոհանին հաջողվում է այդտեղից էլ փախչել եւ դիմելով պարսիկներին՝ ընդունել իսլամ: Նա ստանում է Մեհմեդ-Ալի բեկ կամ Շեյխ-Մումին անունը: Նա հարմար առիթ էր փնտրում Ստեփանոսից ու մյուսներից վրեժ լուծելու համար: Այդ մասին հաղորդող տեղեկությունները հակասական են, ուստի ժամանակագրության հարցերին չենք անդրադառնում: Լոկ նշենք, որ Շեյխ-Մումինը Սուլեյման շահի մոտ մեղադրեց Ստեփանոս վարդապետին, որին շահը բանտարկել տվեց: Ձերբակալվեցին շատ այլ վարդապետներ, քահանաներ, որոնք ենթարկվեցին տանջանքների: Նրանց բանտում պահեցին ավելի քան մեկ տարի եւ ազատեցին՝ 1000 թուման տուգանք վերցնելով հայ մեծամեծներից: Հայերը խոստացան նաեւ տարեկան 300 թուման տուգանք վճարել: Տուգանքը վճարվում է մինչեւ 1691 թիվը, եւ 1692 թվին Ջուղայի գյուղապետ Ավետիսը փակում է այն: Այս ամենը եղավ Եղիազար կաթողիկոսի շրջանում, եւ զարմանալի է, որ նրա անունը բնավ չի հիշատակվում:

Այս շրջանում է եղել Հովհաննես Մրքուզի գիտական եւ կրոնական ջատագովությունների մի մասը, ինչը նա արել է՝ պաշտպանելու համար քրիստոնեական վարդապետությունը: Նա իր ջատագովությունները կատարել է մասամբ Սուլեյման եւ հիմնականում Հուսեյն շահերի օրոք, որը 1694 թվին հաջորդել էր հորը: Նա իր ջատագովությամբ հիացնում եւ զարմացնում է շահին ու իսլամ հոգեւորականներին:

Հետաքրքիր է, որ հիշատակված այս իրադարձությունների շրջանում խոսք անգամ չկա Եղիազար կաթողիկոսի միջամտության կամ գործակցության մասին, որն իրավունք է տալիս Մ. Օրմանյանին եզրակացնելու, որ Եղիազարը որքան ձեռներեց էր եւ բազմակողմանի գործունեության ձգտող, ապա նույնքան հանգիստ էր պաշտոնավարության շրջանում: Դժվար է ասել, թե դա արդյունք էր տարիքով բացատրվող հոգնածության, հուսախաբության կամ հիասթափության: Պատմագիրները եւ հիշատակարնները Եղիազարի գործունեությունն առվելապես ներկայացնում են Մայր Աթոռի նյութական եւ բարեկարգման խնդիրների հետ կապված: Նոր ուսումնասիրողներից միայն մեկն է, որ Եղիազարին համարում է Արեւմուտքի հետ հարաբերվելու կողմնակից եւ լատին հոգեւորականների նկատմամբ հաշտ վերաբերմունք ունեցող:

Որ իբր նրանց թույլատրել է քարոզել հայոց եկեղեցիներում եւ արտոնել 1686 թվին վախճանված լատին միաբան Ռու աբեղային մեծ շուքով թաղել հայոց գերեզմանատանը: Նա շատ հակամետ չի եղել հռոմեադավանությանը, սակայն չի կարելի համաձայնել Ավետիք Եվդոկացու հետ, թե Եղիազարը եղել է լատինամետ: Ավետիքի նման եզրակացությունը կապվում է հավատաքննական բանտարկության մեջ դավանափոխությամբ ազատություն ձեռք բերելու նյութի հետ, ինչն իրականում եղել էր հարկադրանքի ազդեցության տակ: Նա կարող էր համարձակ հարաբերությունների մեջ մտնել արեւմտականների հետ, սակայն դա երբեք իրավունք չի տալիս նրան լատինամետ համարելու: Հավանբար իր նախորդի՝ Հակոբի պես միտք է ունեցել Էջմիածնից մեկնել Կոստանդնուպոլիս՝ եվրոպացիների հետ հեշտությամբ բանակցելու համար: Անշուշտ, նպատակը եղել է Արեւմուտքից քաղաքական օգնություն ստանալը: Թերեւս մեկնել է 1691 թվին, սակայն հասնելով Կարին՝ վերադարձել է՝ հաշվի առնելով ճանապարհորդության վտանգավորությունը, քանի որ գահընկեց էր եղել Մեհեմմեդ Դ սուլթանը, եւ երկիրը բռնված էր խռովություններով ու ապստամբություններով: Դրանում հատկապես աչքի ընկան Եեկեն Օսման եւ Կետուք Մեհեմմեդ փաշաները: Այդ խռով վիճակը շարունակվեց 6 տարի՝ Սուլեյման Բ եւ Ահմեդ Բ սուլթանների գահակալության շրջանում: Սուլեյման Բ-ն մահացավ 1691 թ. հուլիսի 14-ին, եւ նրա եղբայրը՝ Ահմեդ Բ-ն հաջորդեց նրան, սակայն երկիրը հանգիստ չէր, եւ Եղիազարը չէր վստահի ցամաքային ճանապարհորդություն կատարել եւ ոչ էլ հաջողություն հուսալ Կ. Պոլսում: Վերադառնալուց հետո նա մահացավ 1691 թվի օգոստոսի 8-ին՝ պաշտոնավարելով 9 տարի. թաղվեց Ս. Գայանեի յուրաշեն գավթի աջ կողմում: