(1715-1725)
 

Արդեն մի տեսակ օրինաչափություն էր դարձել կաթողիկոսության համար թեկնածուի առաջադրումը՝ իր մահկանացուն կնքած վերջին կաթողիկոսի կողմից: Այս անգամ էլ նույնը կրկնվեց, քանի որ Ալեքսանդր Ա կաթողիկոսը, դեռ չմահացած, հրավեր էր ուղարկել Մովսես Ջուղայեցուն, որ նա գա եւ աթոռակալի: Խնդիրը հեշտությամբ էր բացատրվում, որովհետեւ Ջուղայի առաջնորդները կարող եւ ունեւոր էին եւ ի վիճակի էին շինարարական գործեր ձեռնարկելու: Սակայն տեղի ունեցավ անսպասելին: Մովսեսը, որչափ մենք կարող ենք դատել, թերեւս, միակն էր, որ պաշտոնապես հրավիրվելով կաթողիկոսական աթոռն զբաղեցնելու՝ հրաժարվեց ստանձնել այդ պաշտոնը: Ճիշտ է, կաթողիկոսությունից հրաժարվողներ եղել էին, սակայն դա կատարվել էր հիվանդության կամ որեւէ այլ բարդության հետ կապված: Մովսեսին դիմեցին մի քանի անգամ, որ նա հանձն առնի կաթողիկոսությունը, սակայն նա անդրդվելի մնաց՝ հայտարարելով, որ Մայր Աթոռի միաբանությունը թող մտքից դա հանի, քանի որ այն իր գործը չէ: Հրաժարականի պատճառները հայտնի չեն, ուստի մնում է հանելուկ, թե ինչու այդ բազմաշխատ եւ բազմարդյուն անձը, որ այնքան օգտակար էր եղել Նոր Ջուղայի աթոռին, հրաժարվեց այդ մեծ պատվից: Անգամ Հովհաննես Կոլոտը, որ բանիմաց մարդ էր, գովասանական բացատրություններով էր նրան դիմել Երուսաղեմի գործի հետ կապված: Ավելորդ է ասել, որ նա անկարող մեկը չէր եւ վաստակաշատ գործունեություն ծավալեց Նոր Ջուղայի աթոռին՝ եւս տասը տարի՝ մինչեւ 1725 թվականի մարտի 1-ը, այսինքն՝ մինչեւ իր մահը: Մ. Օրմանյանի կարծիքով՝ նա պարզապես իր խաղաղ դիրքը գերադասել է Էջմիածնի խռովահույզ գործունեությունից: Նրա օրոք Նոր Ջուղայի Ամենափրկչի վանքում կային 2 եպիսկոպոս եւ 17 նշանավոր վարդապետ, իսկ քաղաքի 14 եկեղեցիներում հովվություն էր անում 62 քահանա: Սակայն, այնուամենայնիվ, Մովսեսը խաղաղ կյանք չունեցավ՝ Նոր Ջուղայում եւս աֆղանների ապստամբության եւ Սպահանին տիրելու պատճառով:

Մայր Աթոռի միաբանությունը, Մովսեսի հրաժարականից հետո անգամ, որոշեց կաթողիկոսության թեկնածու փնտրել նորջուղայեցիների մեջ: Նրանք հրավիրեցին Սբ Ամենափրկչի միաբան երկու եպիսկոպոսներից Աստվածատուրին, որը պարսից իշխանությունների հաստատումն ստանալուց հետո՝ 1715 թ. մայիսի 7-ին, եկավ Էջմիածին եւ թերեւս հաջորդ օրն էլ՝ Կարմիր կիրակիին, օծվեց կաթողիկոս: Նրա նախորդ գործունեության մասին պատմությունը հիշատակներ չի պահպանել: Նրա կաթողիկոսական գործունեությունն արժանավոր եղավ: Հեզաբարո բնավորություն ունեցող, շնորհաշատ ու ջերմեռանդ այր էր, որ հանդես էր գալիս նաեւ բարերարությամբ: Նա նորոգություններ կատարեց Մայր տաճարում՝ Իջման տեղը մարմարից կառուցեց, նորոգեց ավագ խորանը, վերաշինեց եկեղեցու սյուները, սալահատակեց, ջրհոր բացեց, ինչպես նաեւ վանական կալվածքները պետական ֆարմաններով ապահովեց: Այս ամենը նա կատարեց իր հովվապետության առաջին հինգ տարում, հետո խաղաղությունը խախտվեց, պատերազմ սկսվեց, եւ էջմիածինը դրանից շատ տուժեց: Ասվում է, որ իբր հնազանդության նամակ է ուղարկել Հռոմի պապին, սակայն հռոմեական այլ գործիչներ ու հեղինակներ այդ բանը չեն կրկնում, ինչը կասկածելի է դարձնում վերը հիշվածը: Չկա նաեւ նամակի պատճենը, եւ մնում է ենթադրել, թե դա լատին քարոզիչների դեմ Ալեքսանդրի գանգատի կրկնությունն էր, իսկ եթե մեջը գովասանքի խոսքեր են եղել, ապա դավանական կարեւորություն չեն ունեցել: Իսկ հնազանդություն կոչվածը նման նամակներին հատուկ ոճն է, երբ դիմացինին գովասանքի խոսքեր են ասվում, իսկ սեփական անձը նվաստացնում են: Պահպանվել է 1718 թ. հունիսի 19-ի նշումով մի կոնդակ՝ Վենետիկում գտնվող Ջուղայեցի եւ այլ վաճառականներին, որ Էջմիածնի համար մի քանի բեռ կանթեղ, ջամ եւ այլ ապակեղեն ուղարկեն, որում, սակայն, ոչ մի խոսք չկա հռոմեադավանության վերաբերյալ:
Այս ընըացքում խռովահույզ էր կացությունը Կ. Պոլսում:

Հովհաննես Գանձակեցին Կ. Պոլսի պատրիարք էր դարձել 1714 թ. մարտի 21-ին՝ Ալեքսանդրի մահվանից 8 եւ Աստվածատուրի կաթողիկոսությունից 14 ամիս առաջ: Նա դեռ նոր էր աթոռակալել, երբ լատիններն իրենց հետեւորդներին սկսեցին ստիպել, որ հայկական եկեղեցիներ չհաճախեն եւ գնան միայն կաթոլիկ եկեղեցիներ: Կառավարության խստությունները լատինների դեմ պայմանավորված էին Վենետիկի հետ հարաբերությունների խառնակվելով, որը պատերազմի հավանականություն էր ստեղծում: Գանձակեցին սկզբում կոչ արեց եւ հորդորեց նրանց հաճախել հայկական եկեղեցիներ, որպեսզի կառավարության կասկածամտությունն առաջ չբերեն, քանի որ իրեն էլ հանձնարարված էր հսկել իր հոտի վարքագծի վրա: Լատին քարոզիչները, սակայն, ավելի ուժեղացրին իրենց արգելքը եւ պղտորեցին մթնոլորտը՝ մտածելով, թե ֆրանսիական դեսպանի հովանավորությամբ կարող են հաղթել հայոց պատրիարքությանը, քանի որ Ֆերիոլի հաջորդ՝ Պյեր-Պաչո կոմս Դեզալիորը նույնքան մոլեռանդ էր գործում, որքան նրա նախորդը. Գանձակեցին իր փոխանորդին ուղարկեց կաթոլիկ եպիսկոպոսի մոտ, որ խրատի իր եկեղեցականներին եւ զգուշացնի կառավարության կողմից հնարավոր տհաճ ձեռնարկների մասին: Դրան հակառակ՝ լատին եպիսկոպոսը հավաքեց կաթոլիկ կրթություն ստացած հայերին եւ հռոմականությանը հարած եկեղեցաակններին եւ նրանց հանձնարարեց պատրիարքին գահընկեց անել եւ իրենցից մեկին պատրիարքական աթոռ բարձրացնել: Այդ նպատակով սկսեցին դրամ հավաքել՝ հնարավոր ծախսերի համար: Պատրիարքի դեմ գործողների գլուխ էր կանգնել Մելքոն Թասպասյան եպիսկոպոսը, որը ցանկանում էր պատրիարք դառնալ: Նրան հետեւում էին Հովհան Նիկոմիդացին, Սարգիս ու Երեմիա եպիսկոպոսները եւ ուրիշներ: Իշխանություններին այդ ամենը հայտնի դարձավ: Պատրիարքին հանձնարարվեց ոչ մեկին ոչինչ չասել, եւ մեծ վեզիրը ձերբակալեց այդ երեք եպիսկոպոսներին եւ անհայտ վայրում բանտարկեց: Կաթոլիկներին հարածներին թվաց, թե ձերբակալությունն ու բանտարկությունը հայոց պատրիարքի ձեռքի գործն են, ուստի մի հարյուր հոգով մեծ վեզիրին բողոքեցին՝ ամբաստանելով պատրիարքին: Նրանց մտքով չէր անցնում, որ կատարվածի հեղինակը հենց մեծ վեզիրն է:

Մեծ վեզիրը նրանց ընդունեց եւ հայտարարեց, որ գործին ծանոթ է, եւ որ դա Երուսաղեմի հաշիվների հետ կապված խնդիր է՝ պատրիարքի եւ հիշյալ երեք եպիսկոպոսների միջեւ, որոնք եւս երեք ընկեր ունեն, եւ ինքը դատ կբացի, եթե նրանց էլ բերեն: Բողոքողները դրան հավանեցին, բայց մյուս երեքը, որոնց պահել էր լատին եպիսկոպոսը, այդպես էլ մեջտեղ չեկան: Հասկանալի է, որ դա ամբոխին զայրացրեց, քանի որ լատին եպիսկոպոսն իրենց մեջտեղ էր նետել, իսկ այժմ վտանգի էր ենթարկում: Լատին եպիսկոպոսն ստիպված եղավ երեք եպիսկոպոսներին հանձնել, իսկ ամբոխն էլ նրանց հանձնեց մեզ վեզիրին՝ Հովհան Նիկոմիդացի եպիսկոպոսի հետ միասին: Ինչ վերաբերում է Սարգիս եւ Երեմիա լատինամետ եպիսկոպոսներին, ապա նրանք բանտում իսլամություն էին ընդունել եւ գործից ետ քաշվել: Պատրիարքն էլ է կանչվում դատարան եւ հայտնում իր բողոքը, որ լատինները կամենում են օտարացնել իր հոտը եւ արգելում են հայերին հայոց եկեղեցիներ հաճախել: Սակայն հարկ է նշել, որ նա մեծ վեզիրի ծրագրին մասնակից չէր: Նա լոկ նշում էր, որ փորձում են ժողովրդին արգելել տուրքերը տալ Հայոց Եկեղեցուն եւ տալ Կաթոլիկ Եկեղեցուն: Ըստ որում, ավելացնում է նա, հիշյալ չորս եպիսկոպոսները լատինների գործի կատարողներն են: Մեծ վեզիրն էլ այդ չորսից բացատրություն է պահանջում: Հիշյալ չորս անուններից հանդես է գալիս Թասպասյանը՝ ասելով իրենց կեցվածքի պատճառը: Մեծ վեզիրը նրա խոսքը համարում է մեղքի խոստովանություն եւ որպես օտարներին աջակցողների ու կառավարության դեմ հանդես եկողների՝ դատապարտում թիարանի: Նրանց բանտարկում են 1714 թ. վերջերին, սակայն նրանցից երեքը թիապարտությունից ազատվում են կաշառք տալով, իսկ Մելքոն եպիսկոպոսը, որպես շարժման պարագլուխ, երկու տարի մնում է բանտում եւ այնտեղ էլ վախճանվում: Որպես Մելքոնի գործակիցներ՝ դատապարտվում են նաեւ Մելտոն Բալաթցին եւ Չախմախօղլուն, որոնցից առաջինն ազատվում է ուրացությամբ, իսկ երկրորդը՝ կաշառքով:

Լատինների բռնած երկդիմի դիրքը շատերին հեռացրեց նրանցից, իսկ մեծ վեզիրի՝ օտարասիրության մեղադրանքով դատավճիռներն էլ, որոնք շարունակվեցին, շատերին վախեցրին: Հանձնարարվեց հսկել նման գործողությունները նաեւ գավառներում ու զսպել հռոմեամետներին: Հասկանելի է, որ նոր ձերբակալություններ եղան, որոնց մեջ էր Աբրահամ Արծրունյան եպիսկոպոսը, որը Կ. Պոլսի թիարան ուղարկվեց, իսկ Գրիգոր Եվդոկացի վարդապետը եւ Կարնեցի մի քանի քահանաներ բանտարկվեցին, բայց տուգանքով ազատվեցին: Արծրունյանն էլ ազատվեց՝ իր հրեա բանտակիցների միջնորդությամբ: Իսկ գավառներում նման քաղաքականությունը շարունակվեց նաեւ հաջորդ տարում:

Դեռեւս 1714 թ. վերջերին ծրագրվել էր պատերազմը Վենետիկի հանրապետության դեմ, իսկ 1715 թ. ապրիլին սուլթան Ահմեդ Գ-ն եւ մեծ վեզիր Տամատ Ալին, նավատորմիղով դուրս գալով Կ. Պոլսից, գրավեցին Թինոս կղզին, իսկ հունիսին թուրքական բանակը մտավ Պելոպոնես: Հուլիսին գրավվեց Կորնթոսը, հետո՝ Պելոպոնեսի ցամաքային մասում գտնվող Նաուբլիա, Քորոն, Նավարին եւ Մեթոն բերդաքաղաքները: Նվաճվեցին Չերիկո եւ Կրետե կղզիները, եւ արդեն 1715 թ. նոյեմբերին թուրքական տիրապետությունը հաստատվեց ոչ միայն Պելոպոնեսում կամ Մորեայում (Մոռայում), այլեւ՝ արխիպելագում: Հենց այդ ժամանակ էլ լատինները, փաստորեն, հակակառավարական կեցվածք էին որդեգրել՝ մեջտեղ բերելով հայ հռոմեադավաններին՝ դառնալով վերջիններիս դժբախտության պատճառ:

1715 թվի ապրիլին՝ Զատկից հետո, Երուսեղեմից Կ. Պոլիս եկավ Հովհաննես Կոլոտ վարդապետը եւ ամբողջությամբ նվիրվեց Երուսաղեմի կացության բարելավմանը: Նա ամենուրեք հայտնում էր Երուսաղեմի դժվարությունների մասին եւ օգնություն խնդրում: Միաժամանակ նա կամենում էր Երուսաղեմն ազատել Կ. Պոլսի պատրիարքության ենթակայությունից, այլ խոսքով՝ երկու պատրիարքությունների միավորումը լուծարել եւ Կ. Պոլսի պատրիարքության կողմից հսկողությունը սահմանափակել: Հարկ է խոստովանել, որ դրան Հովհաննես Գանձակեցին որեւէ ձեւով չընդդիմացավ, թեկուզ եւ սխալվել եւ Երուսնղեմ էր ուղարկել Հովհաննես Բալըքեսիրցուն: Համենայն դեպս, այդ սխալը նա գիտակցաբար չէր գործել: Կոլոտը կարողացավ ժողովրդին համոզել, եւ մեծամեծները նպաստեցին նրա ձեռնարկին: Այդ մեծամեծների մեջ էին Հարություն Մուրադյան Ապուչեխցին, Հարություն Թեւեքելյան Ապուչեխցին, Սարգիս Խալֆա Կեսարացին, Իսրայել Կոստանդնուպոլսեցին եւ Լութվինը, որոնք իրենց կողմը գրավեցին Սեղբեստրոս Երեւանենց Ակնեցուն (իմա՛ Սեղբոս ամիրա), որը կոչվել է նաեւ մահտեսի՝ Երուսաղեմ ուխի գնացած լինելու համար: Դժվար էր, սակայն, այդ գործն իրականացնել: Կոլոտին ասում էին, որ դառնա պատրիարք եւ այդ գործն իրականացնի, իհարկե, մեծամեծների գիտությամբ եւ հավանությամբ: Նա սկսեց խուսափել՝ առաջ բերելով բազմաթիվ պատճառաբանություններ: Սակայն չորս տարվա պայմանաժամը ծանրացել էր նրա ուսերին, ուստի նա, ի վերջո, համաձայնեց: Հովհաննես Գանձակեցին էլ վեհանձնորեն խոստացավ կամովին հրաժարվել պատրիարքությունից:

Հովհաննես Կոլոտը դարձավ Կ. Պոլսի պատրիարք, երբ լոկ վարդապետ էր եւ ընդամենը 37 տարեկան: Նա Երուսաղեմի պատրիարքության թեկնածու առաջադրեց Գրիգոր եպիսկոպոս Շիրվանցուն, որը Մշո Սբ Կարապետ վանքի առաջնորդն էր եւ անգամ տեղեկություն չուներ այդ ամենի մասին: Կոլոտը պատրիարք դարձավ Խաչվերացի շաբաթապահքի ուրբաթ օրը, եւ նա հաջորդ օրը Երուսաղեմի պատրիարք հիշեց Գրիգորին, որով Երուսաղեմի պատրիարքությունը վերկանգնվեց: Գրիգորի հիշատակությունն իրենից առաջ պարզապես հարգանքի տուրք էր իր եպիսկոպոս ընկերակցին: Դա կատարվեց 1715 թվի սեպտեմբերի 9-ին եւ 10-ին: Այն խանդավառությամբ ընդունվեց ժողովրդի կողմից: Ինչ վերաբերում է Հովհաննես Գանձակեցուն, ապա, պահպանված մի տեղեկության համաձայն, նա փախել է Պարսկաստան, ձերբակալվել, բանտարկվել եւ զրկվել պատրիարքությունից: Ասվում է, որ նա, իբր, մնացել է միայն Երուսաղեմի պատրիարք եւ չարչարել է աղքատներին ու վատնել եկեղեցու ունեցվածքը: Մ. Օրմանյանը կարծում է, որ դա թյուրիմացություն է, քանի որ ականատես պատմիչ Հաննան այդ մասին ոչինչ չի հայտնում:

Կոլոտի պատրիարքությունը, սակայն, հաստատվեց օսմանյան իշխանությունների կողմից միայն մեկ տարի ութ ամիս անց: Բավական դժվար եղավ Գրիգոր Շիրվանցուն հաճեցնելը, ինչը հնարավոր եղավ Աստվածատուր կաթողիկոսի հարկադրական հրամանով: Բայց Գրիգորի հավանությունը ձեռք բերվեց միայն երկու տարի անց: Այս խնդիրները հաջողելու համար մեծ գումար ծախսվեց: Հարկ եղավ, որ Կոլոտն անձամբ՝ մի շարք մեծամեծների հետ Ադրիանուպոլիս՝ սուլթան Ահմեդի մոտ գնա՝ իր պատրիարքության հաստատությունն ստանալու համար: Դժվար չէ տեսնել, որ Կոլոտի չորս տարվա պայմանաժամից ավելի քան երկուսուկեսն անցավ այս ընթացքում:

Հովհաննես Կոլոտը եւ Գրիգոր Շիրվանցին, որ սկզբում դժկամություն էր հանդես բերել, ջերմեռանդորեն գործի անցան: Գրիգորը նույնիսկ պարանոցին երկաթե անուրներ հագավ՝ ուխտելով դրանք չհանել, քանի դեռ չլուծի Երուսաղեմի վանքի պարտքերի խնդիրը եւ այդ պատճառով ստացավ Շղթայակիր, իսկ օտարների կողմից՝ Զինջիրլի մականունը: Գրիգորը դարձավ պատրիարք 1717 թ., չնայած գրողներ էլ կան, թե դա տեղի է ունեցել 1718-ին: Թերեւս, 1718 թվականը պարանոցին շղթա անցկացնելու ժամանակն է: Վիզը շղթա անցկացնելով՝ Գրիգորը, կարծես, ցույց էր տալիս վանքի վիճակը, որը թաղված էր պարտքերի տակ: Գրիգորը հավատացյալներին մշտապես կոչ էր անում օգնել վանքին՝ պարտքերը մարելու համար: Գրիգորի անձնվիրությունը եւ Հովհաննես Կոլոտի՝ նրան հովանավորելը տվեցին իրենց արդյունքը: Վանքն սկսեց առատ նպաստներ ու նվերներ ստանալ, ինչը մեծապես օգնեց միաբանությանը:

Գրիգորն անմիջապես չմեկնեց Երուսաղեմ, քանի որ այնտեղ գտնվելով՝ չէր կարող պարտքի խնդրով զբաղվել: Երկու պատրիարքների կոնդակով Գրիգորի տեղապահ նշանակվեց Հովհաննես վարդապետ Երուսաղեմացին կամ Հեննե վարդապետը, որն ավելի շատ հայտնի է Հաննա անունով: Նա Երուսաղեմում եղել էր Կոլոտի հավատարիմը, օգնության խնդրանքով դիմումներ հղել շատերին, այդ թվում նաեւ՝ Աստվածատուր կաթողիկոսին եւ արեւելյան թեմերին: Օգնելու նպատակով 1721 թ. հոկտեմբերի 18-ին կաթողիկոսը Կարինից ետ կանչեց Էջմիածնի նվիրակ Մխիթար Գողթնացուն, որպեսզի կարնեցիք իրենց նպաստները տան Երուսաղեմին: Իսկ մինչ այդ, երբ թվում էր, թե ամեն բան հաջող է ընթանում, 1718 թ. հուլիսի 5-ի շաբաթ կեսգիշերին ահավոր հրդեհ բռնկվեց Կ. Պոլսում, որը 34 ժամվա ընթացքում ավերեց մայրաքաղաքի մեծ մասը: Հրդեհի ճարակ դարձան Մայր եկեղեցին ու պատրիարքարանը եւս: Տուժեցին հայ շատ մեծանտուններ: Սակայն մեծամեծների գլխավորները չհուսահատվեցին եւ 1719-ին սկսեցին ու 70 օրում ավարտեցին պատրիարքարանի վերաշինությունը: Ըստ որում, այդ արվեց ավելի մեծ շքեղությամբ, եւ նավակատիքը կատարվեց Տյառնընդառաջին՝ Գրիգոր Շղթայակրի ղեկավարությամբ, քանի որ եպիսկոպոսական աստիճան ուներ: Դրանից հետո կրկին ձեռնամուխ եղան Երուսաղեմի հոգսերը հոգալուն: Պարտքերն սկսեցին կանոնավոր վճարել, գրավ դրված կալվածքները եւ եկեղեցական սպասքն աստիճանաբար սկսեցին փրկագնել, եւ առաջիկա ծախսերի համար էլ գումարներ հայթայթվեցին: Հանգանակությունները շարունակվեցին նաեւ Երուսաղեմում, որտեղ դրանք իրականացվում էի Հաննա վարդապետի կողմից՝ համաձայն պատրիարքների հրահանգների ու խորհուրդների: Երբ գործերը նշանակալից չափով կարգավորված էին, 1721 թ. Գրիգոր պատրիարքը մեկնեց Երուսաղեմ:

Օրու մահից հետո Մինաս վարդապետ Տիգրանյանը երեք տարի մնաց Աստրախանի կողմերում՝ փորձելով ռուսներին դուրս բերել պարսիկների դեմ՝ Հայաստանի ապահովության նպատակով: Սակայն Պյոտր ցարը ո՛չ հրաժարվում էր այդ խնդրից, ո՛չ էլ անցնում էր դրա իրականացմանը. լոկ ձգձում էր ձեռնարկը: Նա 1715 թվին Արտեմ Վոլինսկու հետ դեսպանության կազմում մեկնեց Պարսկաստան՝ հանձնարարություն ստանալով տեղեկություններ հավաքել Հայաստանի վերաբերյալ: 1716 թվի հուլիսին նա Էջմիածնում այցելեց Աստվածատուր կաթողիկոսին: Սակայն կաթողիկոսը զգուշավորություն հանդես բերեց Մինասի առաջարկների հարցում, քանի որ դրանց հարելը կարող էր պարսիկների վրեժխնդրությունը շարժել: Մինասը հետո անցավ Գանձասար, որտեղ հանդիպեց Եսայի Հասան-Ջալալյան կաթողիկոսին՝ արժանանալով լավ ընդունելության եւ ձեռնադրվելով արքեպիսկոպոս: Եսային անգամ 1716 թվի օգոստոսի 10-ին նամակ գրեց Պյոտր ցարին՝ խոստանալով ամեն ինչով օգնել կայսրին՝ Հայաստան արշավելու դեպքում: Հարկ է նշել, որ Աստվածատուրի եւ Եսայու հարաբերությունները բավականին սառն էին: Պատճառն այն էր, որ Ալեքսանդր կաթողիկոսը պաշտպանել էր Եսայուն՝ հակաթոռ Ներսես կաթողիկոսի դեմ ունեցած պայքարում եւ նրան տվել, որպես թեմ, Շամախին ու Շիրվանը՝ շրջակա տարածքներով: Աստվածատուրը Ներսեսի կաթողիկոսությունը չէր ընդունել, սակայն Շամախին, Շիրվանն ու Շաքին նոր կոնդակով հանել էր Գանձասարի կաթողիկոսության ենթակայությունից: Հենց 1716 թվին էր ստեղծվել այդ կացությունը:

Մինասը Հայաստանից վերադառնալուց հետո մեծ նեղություններ կրեց եւ անգամ բանտարկվեց: Նա միայն 1717 թվի մարտի 14-ին հայտնվեց Մոսկվայում՝ տեղեկություններ հայտնելով Պյոտր ցարին: Հասկանալի է, որ նույն ժամանակներում վերադարձավ նաեւ Վոլինսկին, սակայն նրա տեղեկությունները հայերի եւ Արեւելքի քրիստոնյաների մասին նպաստավոր չէին: Իսկ այդ այն ժամանակ, երբ Պարսից տերությունը հոգեվարք էր ապրում, եւ Վրաց թագավորությունը պատրաստ էր ապստամբելու: Այսպես թե այնպես, երկուսի տեղեկություններն էլ պետք էին պարսկական արշավանքին պատրաստվող Պյոտր ցարին:

Իսկ Պարսկաստանը ծանր կացության մեջ էր: 1717-ին աֆղան Միր-Մահմուդն արշավեց Պարսկաստան: Աֆղանները սյուննի էին, իսկ պարսիկների՝ շիա: Հարավում գլուխ բարձրացրին քրդերը, իսկ հյուսիսում՝ լեզգիները: Վերջիններս 1718 թվին արշավեցին Պարսկաստանի այսրկովկասյան տիրույթների վրա: Թշնամիները մտան Սալմաստ ու Համադան, Արարատ ու շարժվեցին Սպահան: Ծանր վիճակ ստեղծվեց հայերի, մասնավորապես՝ Էջմիածնի ու Գանձասարի կաթողիկոսությունների թեմերի համար: Ապստամբության ծրագրով խանդավառված Եսային, այնուամենայնիվ, շատ լավ հասկանալով պահի վտանգավորությունը, մի կողմից Մինաս վարդապետին մեծ զգուշավորության կոչ էր անում, իսկ մյուս կողմից՝ 1719-ին անձամբ ներկայանալով Աստվածատուր կաթողիկոսին եւ խոստովանելով իր հանցանքը՝ հաշտվեց նրա հետ եւ հատուկ կոնդակով կրկին ստացավ Շիրվանի թեմը: Բայց շիրվանցիք դժգոհ էին, թե իրենք Էջմիածնի թեմ են եւ ոչ մի պարտավորություն չունեն Գանձասարի նկատմամբ: 1720-ին Եսային կրկին այցելեց Աստվածատուրին եւ նրա օգնությամբ կարողացավ ստանալ նաեւ Գանձակի, Նախիջեւանի, Ագուլիսի, Ղափանի ու Տփղիսի վիճակները:

Հայոց Արեւելից կողմերը հիշյալ շրջանում ոտնակոխ էին լինում լեզգիների կողմից եւ հարստահարվում ծանր հարկերի պատճառով: Ի վերջո, 10-12 հազար զինված մարդիկ հավաքվեցին, որպեսզի հակահարված տան լեզգիներին: Հրամանատարներ են հիշվում անձամբ Եսայի կաթողիկոսը, Շիրվան Պարտավցին, Սարգիս Ջլաբերդցին, Հովսեփ Գանձակեցին եւ այլք: Ցավոք, սկզբում իրական արդյունքը մեծ չէր:
Պարսկաստանում գործերը շատ տագնապահարույց էին: Միր-Մահմուդը, որ սպանել էր գահին տիրացած իր հորեղբայր Միր-Աբդուլլահին, նոր պատերազմ ձեռնարկեց. 1721-ին գրավեց Կրման նահանգը եւ արշավեց Սպահանի վրա: Նա հաստատվեց Գուլնապատի դաշտում, իսկ Հուսեյն շահը ապավինեց Սպահանի միջնաբերդին: Այդ եղավ 1721 թվի սեպտեմբերի 30-ին: Նոր Ջուղան քաղաքի պարիսպներից դուրս էր եւ անպաշտպան: Ջուղայեցիներին, չնայած խնդրանքներին, քաղաք մուտք գործել չթողեցին՝ մտածելով, որ աֆղանները, հայերին կողոպտելով, կարող են հագենալ եւ ետ դառնալ: Սակայն պարսիկները տանուլ տվեցին Ֆահրապատի ճակատամարտում, եւ աֆղաններն սկսեցին սպառնալ Նոր Ջուղային: Նոր Ջուղայի պարսիկ կառավարիչը փախավ, եւ հայերը Միր-Մահմուդի ողորմությանը դիմեցին՝ հարուստ նվերներով: Հայերի պատվիրակությունը գլխավորում էր Մարգար Բաղդասարյան Լղվորենցը՝ մի հմուտ վաճառական եւ քաղաքական գործիչ:

Միր-Մահմուդը պահանջեց 70000 թուման հարկ, որն ստիպված եղան ջուղայեցիներն ընդունել՝ կամա թե ակամա: Նոր Ջուղան հայտնվեց ծանր կացության մեջ, բայց որն անհամեմատելի էր այն սոսկալի սովի հետ, որը տիրեց Սպահանում եւ 20000 մարդու կյանք խլեց, իսկ շահ Հուսեյնն էլ ստիպված եղավ անձնատուր լինել եւ իր ձեռքով թագը դնել Միր-Մահմուդի գլխին: Սպահանն ընկավ 1722 թվի մայիսի 13-ին՝ Պենտեկոստեի կիրակի օրը: Օտարները, սակայն, նշում են հոկտեմբերի 12-ը, իսկ նրանց՝ 600000 անձանց կոտարածի մասին տեղեկությունը Մ. Օրմանյանն իրականությունից հեռու է համարում: Ջուղայեցիները թեպետ կոտորածների չենթարկվեցին, սակայն հարստահարության մշտական աղբյուր դարձան աֆղանների համար: Ավելին. նրանք ձեռք բերեցին պարսիկների թշնամությունը: Իբր հայերն աֆղանների համախոհներն են եղել եւ մեծ վնաս տվել պարսիկներին: Աֆղանների մոտ գնացած պատվիրակությունը պատճառ դարձավ, որ հինգ հոգի անմեղ տեղը նահատակվի: Նրանց գերեզմանները պահպանվում են Ջուղայի եկեղեցիներում: Նրանց բոլորին էլ նահատակել են 1722 թվին:

Շահ Հուսեյնի գերվելուց հետո նրա որդի Թահմասպը կամ Թահմազը Մազանդարանում իրեն շահ հռչակեց եւ անցավ Ատրպատական ու Թավրիզը դարձրեց իր կենտրոնը: Նա պատրաստվում էր արշավել աֆղանների դեմ: Պարսկները տրամադրել էին նորաթուխ շահին, որ հայերին կոտորի, թե իբր նրանք աֆղաններին օգնել են, սակայն ժամագործ Հովհաննեսը կարողացավ Թահմազին համոզել, որ այդպես չէ, եւ կոտորածի դեմն առավ: Սակայն Թահմազն իրեն տվել էր հարբեցողության, ուստի էական ոչինչ չկարողացավ անել աֆղանների դեմ: Նա բեռ էր դարձել հենց յուրայիններ համար: Ստիպված էին նրա պետքերը հոգալ նաեւ իշխանավոր Աստվածատուրը՝ Աստապատում, Աստվածատուր կաթողիկոսը՝ Նախիջեւանում, եւ երկիրը, փաստորեն, հայտնվել էր անտերունչ վիճակում:

Քնած չէին օսմանյան թուրքերը, որոնք պահը հարմար դիտեցին՝ դեպի Պարսկաստան արշավելու համար: Նրանց հրահրում էին նաեւ Շիրվանի սյուննի մահմեդականները, որոնք նեղվում էին լեզգիներից: Ահմեդ Գ սուլթանի եւ մեծ վեզիր Տամատ Իբրահիմի հրամանով պարսիկների դեմ ուղարկվեց Դավութ խանը՝ նշանակվելով այդ կողմերի կուսակալ:
Վիճակը շատ ծանրացավ հատկապես հայերի համար, եւ նրանք էլ դիմեցին Պյոտր ցարի օգնությանը: 1722 թվի դեկտեմբերի 20-ին Հաղպատի առաջնորդ Մինաս Փերվազյանը, որ Վրաստանի հայերի արքեպիսկոպոսն էր, ընդարձակ նամակով դիմեց Մինաս Տիգրանյանին, որ նա համոզի Պյոտր ցարին արշավելու Հայաստան: Ասվում է, որ միայն թե ցարի անունը լինի, եւ ոտքը տեղ հասնի, հարյուր հազար հայ զինվոր կգա նրա ոտքը: Չարշավելու դեպքում, նշվում է, ղզլբաշները հայերին կկոտորեն, ուստի անհրաժեշտ է, որ Երեւանը գրավվի: Նշվում է նաեւ, որ Ղարաբաղի եւ Ղափանի հայերը միաբանյալ խիզախորեն կռվում են, բայց ղեկավար ու տեր չունեն, եւ հույս էր հայտնում, որ Աստծու օգնությամբ եւ առաջնորդությամբ ցարը հասնի Շամախի: Մինաս վարդապետը դիմեց ցարին, սակայն 1723-ին Եսայի կաթողիոսն էլ անձամբ դիմեց Պյոտրին՝ օգնության խնդրանքով: 1723 թվի մարտին նաեւ Խաչենի հակաթոռ կաթողիկոս Ներսեսը նույնանման բովանդակությամբ դիմեց Պյոտր ցարին. Հյուսիսային պատերազմն ավարտվել էր Ռուսաստանի հաղթանակով, ուստի պահը շատ հարմար էր:

1723 թվի մայիսի 3-ին, հայանպաստ հայտարարություն անելով, ցարը ռուսական բանակով շարժվեց դեպի Պարսկաստան: Նա գրավեց Թերեքը, Դերբենդը, Բաքուն, սակայն ցարի ետ դառնալուց հետո ռուսներն առաջ չշարժվեցին դեպի Գիլան եւ Մազանդարան: Իրենք իրենց Պարսից շահ համարող Միր-Մահմուդը եւ Թահմազը ոչ այնքան օտարների դեմ էին կռվում, որքան՝ միմյանց: Անշուշտ, մի պահ կարծես թե ռուս-օսմանյան բախման վտանգ կար, սակայն շուտով կողմերը դիվանագիտական համաձայնության եկան՝ ֆրանսիական դեսպանի միջնորդությամբ: Որոշվեց երկու պետությունների կողմից գրավվելիք տարածքը, Թահմազի բաժինը, իսկ եթե վերջինս այդ պայմանին չհամաձայներ, ապա այդ պայմնանն ընդունող որեւէ իշխանի թագավոր դարձնել: Ռուս-թուրքական պայմանագիրը կնքվեց 1724 թ. հունիսի 13-ին, իսկ Պյոտր ցարն այն վավերացրեց 1725 թվի հունվարին: Վավերացված օրինակը Կ. Պոլիս բերեց մի հատուկ պատգամավոր: Սակայն Պյոտրը 1725 թվի հունվարի 18-ին մահացավ՝ 53 տարեկան հասակում, եւ նրան փոխարինեց Եկատերինա Ա կայսրուհին՝ նրա կինը: Սա պայմանագիրը հաստատեց, որով Դերբենդը, Բաքուն, Գիլանը, Մազանդարանը եւ Աստարապատը անցնում էին Ռուսաստանին, իսկ Երեւանը եւ Թավրիզը՝ իրենց նահանգներով՝ օսմանյան կայսրությանը: Թուրքերն էլ, համաձայն այդ պայմանագրի, 1724 թ. գրավեցին Երեւանը, հետո՝ Ղարաբաղը, Մարաղան, Ուրմիան, Մուղանը, իսկ 1725 թ հուլիսի 21-ին՝ Թավրիզը:
Ստեղծվեց մի վիճակ, երբ մի մահմեդականի լուծը փոխարինվեց մեկ ուրիշով, իսկ ռուսները, ստանալով Կասպից ծովի արեւմտյան եւ հարավային ափերը, լրիվ մոռացան հայերին տված խոստումները: Հայերը, դեռ պայմանագիրը չվավերացված, դիմել էին Պյոտր ցարին, որ հանուն Քրիստոսի սիրուն՝ գա իրենց ազատի թուրքերի ձեռքից, սակայն պայմանագիրը վավերացնելուց հետո ցարը հայերին առաջարկեց տեղափոխվել ռուսական նոր տիրույթները, եթե չեն ուզում մնալ թուրքերի տիրապետության ներքո:

Քանի դեռ Գրիգորը Կ. Պոլսում էր, Կոլոտի ողջ ջանքերն ուղղված էին Երուսաղեմի պարտքերը մարելուն: Հանգանակությունների միջոցով այնքան գումար էր հավաքվել, որ Գրիգոր Շղթայակիրը կարող էր գնալ Երուսաղեմ եւ ձեռնամուխ լինել վանքի բարենորոգմանը: Նա Երուսաղեմ մեկնեց 1720 թվի ամռանը: Բերիայում կամ Հալեպում կրկին շքեղազարդեց հոգետունը եւ կալվածներ գնեց՝ հանուն սուրբ Սաղիմի: 1721 թ. փետրվարի 12-ին հասավ Երուսաղեմ՝ բազմաթիվ ուխտավորների հետ: Շատ հավանական է, որ նա ճանապարհին անգործ չի մնացել եւ դարձյալ կազմակերպել է հանգանակություններ:
Գրիգորի գալուց հետո առաջին հինգ տարիները եղան Երուսաղեմի վանքի կատարյալ վերակենդանության շրջան: Ցավոք, այդ մասին պատմությունը հիշատակներ չի պահպանել: Նա վճարեց վանքի բոլոր պարտքերը, պատռեց ձեռագիր մուրհակները, ետ վերադարձրեց գրավ դրված բոլոր սրբություններն ու սպասքը: Վերադարձրեց Յոպպեի խանութները, Ռեմլեի տները, պարտեզներն ու քաղաքում գտնվող տները: Այս բոլոր գործերում նրան օգնում էին Հովհաննես Երուսաղեմացին, Դավիթ Սպարկերտցին եւ Հակոբ Ուռհայեցին: Սբ Հակոբի մայրավանքը լուրջ նորոգման ենթարկվեց, ինչպես հաղորդում է Հաննան: 1725 թվին ավարտվեց Յոպպեի վանքի ու եկեղեցու շինությունը: Բարեկարգվեց վանքի ներքին կյանքը:

Հովհաննես Կոլոտի՝ մինչեւ 1725 թ. գործունեությունը որոշակի մասով նվիրված էր Երուսաղեմին, եւ դրա համար շարունակվում էին հանգանակությունները, ու քաջալերվում էր ուխտագնացությունը: Նրա ձեռքբերումներից էր Երուսաղեմի Սբ Հարության եկեղեցու նորոգման համար պետական արտոնություն ստանալը: Այդպիսի արտոնություն առաջինը ձեռք էր բերել Ֆրանսիայի դեսպանը՝ կաթոլիկների համար, իսկ հետո ստացել էին հույները: Հովհաննես Կոլոտը կարողացավ նման արտոնահրաման ստանալ նաեւ հայոց եկեղեցիների վերանորոգման համար: Հաննան ձեռնամուխ եղավ Սբ Հարության եկեղեցու նորոգությանը, երբ Շղթայակիրը դեռ Երուսաղեմ չէր հասել: Կոլոտը նույն գործը կատարեց մայրաքաղաքում եւ Մայր եկեղեցու վերաշինությունից հետո ձեռնամուխ եղավ Սամաթիայն Սբ Գեւորգ եւ Օրթաքյոյի Սբ Աստվածածին եկեղեցիների վերանորոգությանը: Սակայն նրա համար ամենակարեւոր խնդիրը մնում էր հռոմեամետների թնջուկը: Նա երբեք իր դիրքերը չզիջեց, բայց ոչ էլ բուռն ընդդիմություն ցույց տվեց նրանց: Այլ Եկեղեցիների դրականը վերցնելուն նա դեմ չէր, բայց դրա համար նա մտադիր չէր հայադավանության սկսզբունքներից հրաժարվել: Նա հեռահար դիվանագիտություն սկսեց՝ հրավիրելով հռոմեամետների առաջնորդներին ու նրանց բացատրելով օտար եկեղեցիներ հաճախելու հնարավոր վտանգները՝ կապված կառավարական շրջանների կասկածների հետ, ինչը կբերեր Հայոց ազգային Եկեղեցին անարգելուն: Որպես առաջին քայլ՝ նա առաջարկում էր գոնե տոն եւ կիրակի օրերին հաճախեն ազգային եկեղեցիներ:

Եվ Կոլոտի քայլերը հաջողեցին: Դրան չէին ուզում համակերպվել, սակայն, կաթոլիկ եպիսկոպոսը, լատին աբեղաները եւ լատինների մոտ կրթվածներն ու կաթոլիկներից շահագրգռված եկեղեցականները: Նա շարունակեց իր խոհական կեցվածքը եւ անգամ դիմեց լատին եպիսկոպոսին, որ զսպի յուրայիններին, բայց դա էական արդյունք չտվեց: Այդժամ Կոլոտը հայտարարեց, որ համբերության բաժակը լցվեց՝ համոզվելով, որ իր բռնած դիրքը կարող է իշխանությունների կողմից դիտվել որպես օտարասիրության դրսեւորում: Հռոմեամետները նրան չէին լսում, իսկ հայադավանները նրան բռնադատում էին, ուստի նա իշխանություններին հայտնեց, որ կաթոլիկամետները ֆրանկ առաջնորդ ունեն, որի հրամաններն էլ կատարում են: Դրանից հետո կառավարությունը թե՛ մայրաքաղաքում եւ թե՛ գավառներում վճռական քայլեր ձեռնարկեց՝ հռոմեամետներին զսպելու համար եւ հսկողություն սահմանեց կաթոլիկ եկեղեցիները մտնողների վրա: Դա եղավ 1720 թ., երբ Շղթայակիրը թողնում էր Կ. Պոլիսը: Կոլոտը չուզեց խստացնել կառավարության հրամանների գործադրումը, ուստի պատմությունը ոչինչ չի ասում բանտարկվածների ու պատժվածների մասին: Հռոմեամետները, սակայն, նշում են գավառներում մի քանի բանտարկվածների մասին, որոնք տուգանք մուծելով՝ ազատվել են: Նման դեպքեր եղել են Բերիայում, Կարինում, Բասենում, Անկյուրիայում, Ամիդում, Երզնկայում, Բաբերդում եւ այլուր: Բայց դա ավելի շուտ մեծ վեզիրի հրամանը տեղերում չարաշահելու եւ դրամ վաստակելու հետեւանք էր, որովհետեւ տուգանվածների մեջ եղել են նաեւ ոչ հռոմեամետներ: Ձերբակալությունները եւ տուգանքները թուլացան, երբ հռոմեամետների գլխավորները կառավարությանը խոստացան օտարների հրամանները չկատարել: Շատ չանցած՝ նրանք իրենց խոստումը չհարգեցին, եւ դրա հետեւանքով 1723 թվին խստությունները ոչ մեծ չափով կրկնվեցին:

Կաթողիկոսացած Մխիթար Սեբաստացին, որ աբբահայր էր կոչվում եւ Մեթոնում համեմատաբար խաղաղ միաբանություն էր գլխավորում, չի կարելի ասել, թե ուսումնագիտական կենտրոն էր ղեկավարում, որովհետեւ դրան խանգարում էր ոչ միայն միաբանների առաջացած տարիքը, այլեւ Պելոպոնեսի ոչ նպաստավոր միջավայրը: Դա էր պատճառը, որ Մխիթարին ձգում էին Արեւմուտքի կենտրոնները: Օսմանյան արշավանքը նրան ստիպեց իր միաբանների հետ հեռանալ Պելոպոնեսից, որը գրավեցին թուրքերը: Նրա առաջին գործը եղավ իր ինը դպիրներին 1714 թվի դեկտեմբերին քահանա ձեռնադրելը՝ կաթոլիկ եպիսկոպոսի ձեռամբ: Հետո նա բանակցեց վենետիկյան կուսակալի հետ՝ Վենետիկ տեղափոխվելու համար: Նա Մեթոնից մեկնեց 1715 թվի մարտի 1-ին՝ իր տասնմեկ ընկերների հետ, երբ դեռ օսմանյան արշավանքը չէր սկսվել՝ թողնելով Մեթոնը վեց յուրայիններին՝ Ղազար Ակնեցի տեղապահի գլխավորությամբ: Նավարկելով ծովով՝ նա մայիսի կեսերին հասավ Վենետիկ եւ բնակության համար տուն վարձեց: Վենետիկում հայեր վաղուցվանից կային, որոնց գլխավորում էր Խաչատուր Կարնեցի վարդապետը, որը Կ. Պոլսից էր փախել: Մխիթարի ուսումնագիտական նպատակներն իրականացնելու առումով՝ Վենետիկը շատ հարմար կենտրոն էր: Իր գործն առաջ տանելու համար Մխիթարը Վենետիկում հանձն առավ կաթոլիկ եկեղեցականի հանդերձ հագնել:

Օսմանյան արշավանքի արդյունքում Մեթոնում մնացածներից երկուսը հեռացել էին, չորսը՝ ընկել թուրքերի ձեռքը, իսկ մեկը մահացել էր: Հայերը գերի ընկածներին փրկագնել էին, եւ նրանք եկել միացել էին Վենետիկում ապաստանած իրենց ընկերներին, որոնց վիճակը լավ էր՝ նրանց նկատմամբ թե՛ հայազգիների եւ թե՛ օտարների ունեցած բարի վերաբերմունքի շնորհիվ. փախստականների պետքերը շտապով կատարվում էին կամ հայթայթվում: Սակայն ուսումնագիտական կենտրոն ստեղծելու համար հարկ էր ստանալ Վենետիկի հանրապետության արտոնությունը: Խնդիրը լուծվեց երկու տարվա ընթացքում: Նրանց բնակության եւ հաստատության համար հատկացվեց քաղաքի մերձակայքի Սբ Ղազար (San Lazzaro) կղզին, որովհետեւ պետական օրենքն արգելում էր Վենետիկում նոր միաբանություն հաստատել: Այդ կղզին, որ իրականում կղզյակ էր, մինչեւ 810 թիվը եղել էր անբնակ, տրվել էր բենեդիկտյան կրոնավորներին, որոնք, սակայն, մի շարք անհարմարությունների պատճառով լքել էին այն՝ նվիրելով ազնվական Լեոնե Պաոլինիին: Նա կղզում եկեղեցի կառուցեց եւ ուրկանոց՝ բորոտների համար: Այդ պատճառով էլ կղզյակն ստացել է Սբ Ղազար անունը՝ կապված ավետարանական առակի բորոտ Ղազարոսի անվան հետ: Վերջինս կաթոլիկների կողմից սուրբ է համարվել եւ իր անունն է տվել Պաղեստինի հյուրընկալ կամ հոսպիտալիերներ ասպետներին: Չորս դար անց, երբ բորոտների թիվը խիստ նվազեց, այն՝ որպես բնակատեղի, հատկացվեց մուրացիկներին, իսկ 1660-ին հանձնվեց Կրետեից փախչող դոմինիկյաններին, որոնք տարբեր տեղեր փոխադրվելուց հետո անգամ շարունակում էին տիրել գրեթե ամայացած կղզյակին: Եվ ահա այդ կղզյակը 1717 թվի օգոստոսի 26-ի որոշմամբ շնորհվեց Մխիթարին՝ որպես մշտնջենական բնակարան՝ պայմանով, որ օրական պատարագ մատուցվի եւ տարեկան ութ լիտր մոմ նվիրվի դոմինիկյաններին: Մխիթարը հաստատվեց կղզում 1717 թվի սեպտեմբերի 8-ին, կատարեց հարկ եղած նորոգությունները եւ 1718 թ. ապրիլի վերջին իր միաբանությունը տեղափոխեց Սուրբ Ղազար:

Կղզին սկզբում ուներ 7000 քառ. մ տարածք, որը, սակայն, հետագայում մի քանի անգամ մեծացվեց միաբանության ջանքերով եւ իտալական կառավարության օգնությամբ: Ներկայումս այն զբաղեցնում է 28000 քառ. մ տարածք:

Մխիթարը, որոշ տեղեկությունների համաձայն, մեզ է ներկայանում որպես անկեղծ հռոմեադավան, բայց եւ ամբաստանվել է պապի առաջ՝ հայադավանության մեղադրանքով: 1717 թ. սեպտեմբերի 20-ին նա ընդունում է Հռոմի շնորհավորանքները՝ Վենետիկում հաստատվելու համար, իսկ մյուս կողմից մեղադրվում, թե նա եւ իր յուրայիններն ուղղամիտ հռոմեադավաններ չեն: Նա ստիպված եղավ անձամբ գնալ Հռոմ՝ իրեն ու միաբաններին արդարացնելու համար: Հռոմում կարելի էր ուզած արդարացումը ձեռք բերել, եւ Մխիթարն այդ միջոցներից օգտվեց: Կարեւոր հարցը կաթոլիկության հարողների՝ հայոց եկեղեցի չգնալն էր: Հայ կաթոլիկները հատուկ եկեղեցի չունեին, եւ կաթոլիկական հաճախելն առաջ էր բերում կառավարության կասկածները, քանի որ դա օտար հպատակության ձեւ էր ստանում: Ուստի նրանք հաճախում էին հայոց եկեղեցի՝ մկրտության, պսակի կամ թաղման կապակցությամբ: Կաթոլիկները դրան դեմ էին, իսկ կաթոլիկ հայերն էլ պատրաստ էին ենթարկվելու, եթե նրանց խիղճը պղտորող չլիներ: Հարցը դատարան մտավ, ուր փոխզիջման գաղափարը հաղթեց, անշուշտ, կաթոլիկության հրապույրը մեծացնելու համար: Մխիթարը գործերը հաջողությամբ ավարտեց եւ 1718 թվի դեկտեմբերի 6-ին Հռոմից ճանապարհվեց եւ 20-ին ժամանեց Վենետիկ: Պաշտոնական որոշումը Հռոմի ինկվիզիցիոն դատարանը տվեց 1719 թվի հունվարի 12-ին, թե հայոց եկեղեցի գնալը ներվում է:

Վերը մենք խոսել ենք Լիբանանում Անտոնյան միաբանություն ստեղծելու հանգամանքների մասին, որը գտնվում էր մարոնականների շրջանում: Հիմնադիրները եղան չորս աշխարհիկ՝ հոգեւոր կյանքի սիրահար անձինք, որոնք իրենց ունեցվածքը ձգտում էին ծառայեցնել իրենց նպատակին, սակայն ստիպված եղան փախուստի դիմել՝ լքելով ձեռնարկած գործը: Հիշյալ պարագան բացատրվում է Գանձակեցի պատրիարքի օրոք մայրաքաղաքում սկսված հուզումներով եւ Բերիայի առաջնորդ Աբրահամ Արծրունյանի ձերբակալությամբ: Սակայն վիճակը, այնուամենայնիվ, մի փոքր խաղաղվեց, եւ Մուրադյան եղբայրները հարմար գտան Բերիայի՝ իրենց վաճառատան գործը փակել եւ այդ միջոցներով իրականացնել ձեռնարկը: Աբրահամ եւ Հովհաննես Մուրադյաններն այդ նպատակով եկան Բերիա եւ հանդիպելով ջահկեցի ունիթորներից Գրիգոր Գյուլլերյանին՝ նրան հանձնեցին Աբրահամ, Հովհաննես, Մինաս եւ Հակոբ Մուրադյանների ստորագրությամբ Հռոմի պապ Կղեմես ԺԱ-ին ուղղված աղերսագիր՝ գրված 1718 թվականին, որով խնդրվում էր պապի օրհնությունը, եւ հանձնարարական նամակ՝ ուղղված Լիբանանի մարոնականներին, որպեսզի վերջիններս աջակցեն իրենց ծրագրին: Նպատակը պարզ էր: Նրանք կամենում էին ստեղծել մի փոքրիկ անապատ՝ հայազգի քահանաների համար, այլ խոսքով՝ հաստատել մի նոր միաբանություն: Ձեռնարկը եղբայրներինն էր եւ ոչ թե Բերիայի առաջնորդինը, որն այդ ժամանակ բանտից ազատվել էր, բայց վախենալով Բերիա գնալ՝ դեգերում էր Տրապիզոնում եւ Եդեսիայում: Եվ, վերջապես, Մուրադյան եղբայրները միաբանության հաստատման փորձը ձեռնարկել էին մինչ այդ՝ Աֆքարում: Իսկ Բերիայի առաջնորդը պարզապես փորձել էր յուրացնել նրանց ձեռնարկը: 1719 թվի հունիսի 19-ին նամակը Հռոմ ուղարկվեց եւ քննվեց Պրոպագանդայի ժողովում, որը հավանություն տվեց նման ձեռնարկին՝ ավելացնելով լոկ դպրոց եւ ուսումնական հաստատություն ստեղծելու պայմանը: Որոշումն ընդունվեց 1720 թվի մարտի 8-ին եւ անմիջապես ուղարկվեց մարոնականների պատրիարքին: Այդ ժամանակ էլ Բերիա վերադարձավ Աբրահամ Արծրունյանը՝ օգտվելով Եվդոկիայի կուսակալի՝ Բերիա տեղափոխվելուց: Դրանից օգտվեցին Մուրադյան եղբայրները՝ ստանալով կրոնական աստիճաններ. Հակոբը՝ քահանա, Աբրահամը՝ սարկավագ, Մինասը մինչ այդ էլ կրոնավոր էր եղել, իսկ Հովհաննեսը մահացել էր Բերիայում: 1721 թվի հուլիսին մարոնականների պատրիարքը պանդուխտ հայերին հատուկ կոնդակով արտոնեց վանք հիմնել մարոնականների գավառում, որտեղ Խազնյան իշխանը մարտ ամսին հող էր հատկացրել վանք կառուցելու համար:

Մուրադյան եղբայրները, որ այժմ Անտոնյան միաբաններ էին, 1721 թվին Քրեյմ կոչված վայրում՝ Ղոստա գյուղի մոտ, հիմնեցին իրենց վանքը: Կառուցվեց Սբ Փրկիչ եկեղեցին, եւ միաբանությունն սկսեց աստիճանաբար ստվարանալ թե՛ աշակերտությամբ եւ թե՛ միաբաններով: Աբրահամ Արծրունյանը Կոլոտի օրոք տրված հրամանով ձերբակալվեց եւ 1720 թվին աքսորվեց Ավրատ կղզին: Նա այստեղ երկար չմնաց, քանի որ ֆրանսիական փոխհյուպատոս Դարպեի երաշխավորությամբ ազատվեց եւ պահվեց նրա մոտ: Նա Տրիպոլսում՝ մարոնականների եկեղեցում, 1721 թվի մայիսին ձեռնադրություններ կատարեց՝ քահանա դարձնելով Աբրահամ սարկավագին եւ Գեւորգ Տեր-Բարսեղյան դպիրին, որ Իսահակ անվանվեց: Ֆրանսիական փոխհյուպատոսը եւ դեսպանը միջնորդում են՝ Աբրահամ Արծրունյանին լրիվ ազատելու համար, եւ Կոլոտը համաձայնում է միայն, որ նա Երուսաղեմի վանք փոխադրվի: Բայց Արծրունյանի պաշտպանները ճարտարորեն կարողացան նրան Անտոնյանների նորաշեն վանք տեղափոխել: Նա այստեղ եկավ 1722 թ. ապրիլին եւ մնաց երկար տարիներ: Դրանից օգտվելով՝ նա փորձեց իրեն ներկայացնել որպես Անտոնյան միաբանության հիմնադիր: Դրան նպաստեցին նրա եպիսկոպոսության աստիճանը եւ կրոնավորների՝ դեպի ավագն ունեցած հարգանքն ու համակրանքը: Վանքից նա իրականացնում էր իր հովվական հսկողությունը լատինամետների նկատմամբ: Օգտագործելով իր կրոնական ավագությունը՝ նա գլխավոր դիրք ստացավ միաբանությունում, չնայած պաշտոնապես աբբահայրն Աբրահամ Մուրադյանն էր, եւ Արծրունյանը ճանաչել էր նրա պաշտոնը եւ իբրեւ թեմակալ՝ հաստատել նրան: Այդ հանգամանքը խնդիրներ առաջ բերեց Արծրունյանի հաջորդների եւ Անտոնյան միաբանության միջեւ: Անտոնյանների վանքն ապաստան դարձավ բոլոր հռոմեամետների եւ պատրիարքարանի կողմից կասկածելի դիտված անձանց համար: Շղթայակիրն արգելեց, անգամ որպես ուխտավոր, Քրեյմի վանք գնալ՝ կամենալով կաթոլիկական գայթակղության առաջն առնել: