(1066-1105)
 

Խաչիկ Բ Անեցի կաթողիկոսին հաջորդեց Գրիգոր Բ Վկայասերը, որի ընտրության հանգամանքները մեզ հայտնի չեն: Կիրակոս Գանձակեցին սոսկ ընդհանուր խոսքերով գրում է, որ ողջ Հայոց աշխարհը նրան հայրապետ է կարգել: Հայտնի չեն ո՛չ հրավիրված ժողովի ժամանակը եւ ո՛չ էլ՝ տեղը: Անգամ պարզ չէ, թե եպիսկոպոսական ժողով գումարվե՞լ է, թե՞ ոչ: Հավանաբար նա կաթողիկոս է կարգվել ընդհանուր համաձայնությամբ: Սակայն, եթե նման եզրակացության կարելի է գալ Մատթեոս Ուռհայեցու հաղորդումից, ապա համաձայն Շնորհալու՝ այնուամենայնիվ մի ինչ-որ ընտրություն եղել է: Թերեւս ճիշտ է Մ. Օրմանյանը՝ ենթադրելով, որ Փոքր Հայքում հաստատված հայոց երկու Գագիկ թագավորների եւ երկու Արծրունիների համաձայնությամբ է տեղի ունեցել Գրիգոր Բ Վկայասերի հայրապետական աթոռ բարձրանալը: Սկզբում Գագիկ Աբասյանը կամենում էր կաթողիկոսական աթոռ բարձրացնել Տուկիծին, ընտրոթյունը կանգ առավ Գրիգոր Մագիստրոսի որդի Վահրամի վրա, որի հավատարմությանը կայսրությունը չէր կասկածում՝ հակառակ նախորդ՝ Պետրոս եւ Խաչիկ կաթողիկոսների, որոնք կայսերական արքունիքի կարծիքով՝ միշտ կարող էին ապստամբեցնել հայերին: Կաթողիկոսին ձեռնադրելու համար հարկ էր ստանալ կայսեր համաձայնությունը, որի առաջին պայմանը թեկնածուի ենթաբյուզանդական կողմնորոշումն էր: Հասկանալի է, որ նման պայմաններում Վահրամ Պահլավունին բոլորի՝ թե՛ հայ արքայիկների, որ մի կերպ պահպանում էին իրենց գոյությունը՝ արդեն որպես միայն ավատատերեր կամ իշխաններ, եւ թե՛ կայսեր համար առավել հարմար թեկնածուն էր:

Կաթողիկոսական աթոռ բարձրանալիս Վահրամը, հավանաբար, շատ էլ երիտասարդ չէր: Նա փայլուն կրթություն էր ստացել, հմուտ էր գիտությունների, հատկապես Աստվածաշունչ Գրքերի իմացության ասպարեզում եւ կարող էր բանավիճել հոռոմոց վարդապետների հետ Հայոց Եկեղեցու ջատագովության դիրքերից: 1059-ին, երբ նրա հայրը մահացավ, նա նշանակվեց Միջագետքի, Տարոնի եւ հարեւան երկրամասերի կառավարիչ: Ուռհայեցու համաձայն՝ նա ամուսնացել էր, սակայն իրեն սրբությամբ ու անարատությամբ էր պահել եւ երբեք տուրք չէր տվել կայսերական պաշտոնյաների զեխ կենսակերպին: Հայտնի չէ նաեւ, թե զավակներ ունեցել է արդյո՞ք: Թոռնիկ Մուշեղյանը, որ համարվում է նրա փեսա, իրականում Վահրամի քեռայրն էր: Մեզ անհայտ շարժառիթներով նա հրաժարվում է կնոջից եւ դառնում կրոնավոր: Ըստ որում, ձեռնադրվելիս գիտակցաբար վերցնում է Գրիգոր անունը: Մեզ հայտնի չէ Վահրամ-Գրիգորի կրոնավորության վայրը, սակայն կարելի է ենթադրել, որ քաշված է եղել Սեւ լեռան կամ Ամանոսի վանքերից մեկը:

Վահրամ-Գրիգորը, որին պաշտպանում էին բոլորը, այնուամենայնիվ փորձեց հրաժարվել առաջարկից, սակայն կայսերական արքունիքի համաձայնությունը ձեռք բերելու համար այնքան կարեւոր էր նրա համաձայնությունը ձեռք բերելը, որ հայ արքայիկներն ի վերջո նրան համոզեցին: Սակայն նրա հետագա ձեռնթափ գործունեությունը պարզ ցույց տվեց, որ նա լոկ անվանապես համաձայնվեց դառնալ կաթողիկոս՝ հանուն Հայոց Եկեղեցու պաշտպանության: Պաշտոնի հոգածությունն իրականում թողնվեց ուրիշներին, եւ ինքն ազատորեն նվիրվեց իր սիրելի գրական աշխատություններին եւ հոգեւոր բարեպաշտությանը: Անկասկած է, որ հայ արքայիկների ու հասարակության համար այնքան կարեւոր էր կայսեր համաձայնությունը, որ նրանք համակերպվեցին ստեղծված վիճակին: Գագիկ Աբասյանը, որը կարողացել էր իրագործել կաթողիկոսի ընտրությունը, իր աթոռանիստ Ծամնդավում կազմակերպեց նրա ձեռնադրությունը, իսկ Ծամնդավն էլ դարձավ կաթողիկոսանիստ: Ձեռնադրությունը կատարվեց 1066 թվից առաջ, ըստ Մ. Օրմանյանի, հավանաբար ապրիլի 16-ին: Որ մինչեւ կաթողիկոսանալը նա կրոնական աստիճան էր ստացել, հայտնի է, սակայն պարզ չէ, թե եպիսկոպոս ձեռնադրվե՞լ է արդյոք: Այսուհանդերձ, պետք է ենթադրել, որ նա հիշյալ ժամանակներում հազիվ թե կարող էր կաթողիկոս ձեռնադրվել առանց եպիսկոպոսական աստիճան ունենալու:

Գրիգոր կաթողիկոսը հովվապետեց Ծամնդավում, ինչպես հավաստում է Վարդան պատմիչը, ընդամենը մեկ տարի եւ այնուհետեւ որոշում է միայնակյաց դառնալ: Նա այդ մասին տեղեկացնում է Գագիկ Աբասյան թագավորին, հայոց իշխաններին, թե մտադրություն ունի գնալ Հոռոմ (իմա՛ Կոստանդնուպոլիս) եւ այնուհետեւ շրջել Եգիպտոսի բոլոր անապատներում (իմա՛ մենաստաններում): Հասկանալի է, որ նրանք մերժեցին կաթողիկոսին, չնայած նա, հենվելով հավանաբար նախապես ունեցած համաձայնության վրա, պնդում էր, որ կարող են կաթողիկոս հաստատել ում կամենան եւ չպետք է իրեն ետ պահեն արդարության ճանապարհից (Մ. Ուռհայեցի): Եվ մինչ իշխաններն ու եկեղեցականներն աղաչում էին նրան՝ իրենց որբ չթողնել, Գրիգոր կաթողիկոսը շարունակում էր կրկնել, որ ինքը երդում է կերել եւ չի դրժի իր երդումը:

Գրիգոր կաթողիկոսի դպրապետն էր Գեորգ Լոռեցի վարդապետը, որը լինելով նրա գլխավոր եւ մտերիմ գործակիցը, ըստ երեւույթին, եկեղեցականության հարցերում եղել է նրա հրահանգիչը: Վերջինս փորձեց առվելագույնս օգտվել ստեղծված կացությունից եւ կաթողիկոս դառնալ, ուստի նա մի կողմից քաջալերում էր Գրիգոր կաթողիկոսին իր ձեռնարկը կյանքի կոչելու հարցում եւ անգամ երդվում, թե ինքն էլ պատրաստ է նրա հետ միայնակյաց դառնալ, իսկ մյուս կողմից իշխաններին էլ հայտնում էր, թե պետք չէ այդչափ խնդրել նրան, քանի որ ինքը տեղյակ է նրա մտադրությանը, եւ որը կաթողիկոսը մտադիր չէ փոխել: Միաժամանակ, իբր գործը դյուրացնելու համար, նա իրեն ներկայացնում էր որպես փոխանորդության համար հարմար թեկնածու՝ ասելով, թե ահավասիկ կաթողիկոսը թող իրեն փոխանորդ ձեռնադրի: Ի վերջո Գեորգ Լոռեցի վարդապետի խարդավանքներն իրենց ազդեցությունն ունեցան, եւ հայոց արքայիկներն ու իշխանները համաձայնեցին կաթողիկոսի հեռանալուն՝ առաջարկելով Գրիգոր հայրապետին իր փոխանորդ ձեռնադրել Գեորգ Լոռեցուն: Կաթողիկոսը, լսելով նրանց առաջարկի մասին եւ անշուշտ կռահելով իր մտերմի խարդավանքները, խիստ զարմացավ եւ զայրացավ, սակայն ավելի շատ կարեւորություն ընծայելով իր ազատությանը՝ նա Գեորգ Լոռեցի վարդապետին կամա թե ակամա կաթողիկոս ձեռնադրեց (իրականում՝ փոխանորդ), սակայն ներքուստ ոխը սրտում պահեց, քանի որ իր փոխանորդը մոռացել էր միաբանության ուխտը եւ ոտնակոխ էր արել կաթողիկոսին տված երդումը: Դժվար չէ կռահել, որ ինչպես Ուռհայեցին է գրում, մտերմությունը նրանց միջեւ ամբողջովին վերացավ եւ վերաճեց բացահայտ թշնամության, այլ խոսքով՝ երկու հայրապետների միջեւ այդ օրվանից հակառակություն հաստատվեց: Միակ բանը, որ մխիթարում էր Գրիգոր կաթողիկոսին, ճանապարհորդության հեռանկարն էր, իսկ Գեորգ Լոռեցին Ծամնդավում բարձրացավ հայրապետական աթոռ, ըստ երեւույթին, 1067 թվին:

Գրիգոր կաթողիկոսը դրանից հետո մեկնեց, ամեն ինչից դատելով, Կոստանդնուպոլիս, այնուհետեւ շրջագայեց Եգիպտոսի մենաստաններում եւ ի վերջո հաստատվեց Թերալիդի մենաստանում՝ իրեն նվիրելով ճգնության եւ հռչակվելով իր խստակրոն վարքով: Քննության կարոտ է մնում Մատթեոս Ուռհայեցու այն տեղեկությունը, թե նա սկզբում մտադրվել էր գնալ Հոռոմ: Խնդիրն այն է, որ Կիրակոս Գանձակեցին, հակառակ այլ մատենագիրների, դրա տակ հասկանում է ոչ թե Կոստանդնուպոլիսը, ինչպես վերը նշեցինք, այլ Հռոմը, որն անշուշտ ճիշտ չէ: Հոռոմ արտահայտությունը որոշակիորեն վերաբերում է Բյուզանդական կայսրությանը, իսկ սույն հաղորդման մեջ՝ Կոստանդնուպոլսին, քանի որ հայկական մատենագիրներին քաջ հայտնի էր հավերժական քաղաքի անունը՝ Հոռոմ գրությամբ: Ուստի բնավ զարմանալի չէ, որ Վարդանը կամ Սամվել Անեցին պարզապես հաղորդում են Գրիգոր կաթողիկոսի Կոստանդնուպոլիս գնալու մասին, իսկ Կիրակոս Գանձակեցու հաղորդումն այն մասին, թե Հայոց կաթողիկոսը Հռոմ գնաց երկրպագելու Պետրոս եւ Պողոս առաքյալների նշխարներին, եւ որ նրան մեծապես պատվեց ֆրանկների ազգը, պատմական ճշմարտությունից զուրկ է եւ հակասում է մյուս պատմիչների հաղորդած տեղեկություններին: Մ. Չամչյանը, որին ոգեւորել է կաթողիկոսի Հռոմ գնալու հնարավորությունը, շատ լավ հասկանալով դրա անհնարինությունը 1067-ին՝ Գրիգորի ուղեւորությանը դեպի կարծեցյալ Հռոմ հետաձգում է տասը տարով՝ չբերելով ոչ մի ապացույց: Գուցե դրա համար Չամչյանին հիմք է ծառայել Հայսմավուրքի հին աղճատ հրատարակությունը, որտեղ Մ. Ուռհայեցու հիշատակած Հոռոմը վերածվել է Հռոմի, սակայն Հայսմավուրքի ընտիր օրինակը նման հիշատակություն չունի, ուստի Հռոմ գնալու մասին խոսք անգամ լինել չի կարող: Անգամ Կղեմես Գալանոսը, որ Կաթոլիկ եկեղեցու կենտրոնի ջերմ ջատագովն է, չի էլ փորձել Գրիգորին տանել Հռոմ եւ բավարարվել է նրա կողմից Հովհաննես քահանային Հռոմ ուղարկելու մասին տեղեկություն հաղորդելով:

Հեռանալով կաթողիկոսական գործերից՝ Գրիգոր կաթողիկոսն իրեն նվիրեց կրոնավորական բարեպաշտության եւ գրական աշխատությունների: Ըստ որում, Կոստանդնուպոլիս գնալը պայմանավորված էր հենց դրանով: Նա իր առաջ խնդիր էր դրել հավաքել եւ հայերեն թարգմանել մարտիրոսների վկայաբանությունները: Հարկ է նշել, որ հենց այդ հանգամանքն էլ էական դեր կատարեց, որ նա ստանա Վկայասեր մականունը, որով էլ նա հայտնի է մինչ օրս: Մարտիրոսների վկայաբանությունները, որ մինչեւ նա ամփոփված էին «Տօնամակ» կամ «Տօնացոյց» կոչվող ժողովածուներում, որոնք ավելի ուշ հայտնի էին «Յայսմաւուրք» անունով, անշուշտ ծանոթ էին հայ հասարակությանը: Ատոմ Անձեւացին դրանց նոր փայլ էր հաղորդել՝ ճոխացնելով եւ իր անունը տալով տոնամակներին, որոնք սկսեցին Ատոմագիրք կոչվել: Սակայն այն իրողությունը, որ դրանք, որպես կանոն, համառոտ քաղվածքներ էին եւ որոշ դեպքերում անգամ կասկածելի, ժամանակի հրամայականն էր դարձրել ընդարձակ վկայաբանություններ ունենալը: Ցավոք, Վկայասերի գործի ամբողջական հավաքածու մեզ չի հասել, եւ ինչպես Մ. Օրմանյանն է գրում, երեւի գոյություն էլ չի ունեցել, որովհետեւ, ինչպես երեւում է, նա բավարարվել է վկայաբանությունների թարգմանությամբ եւ ժողովածու չի կազմել: Հետեւում է Մ. Օրմանյանի եզրակացությունը, որ հավանաբար Հայսմավուրքից դուրս՝ Ճառընտիրների մեջ, ցրիվ պահպանված վկայաբանությունները եւ տերունական տոների ճառերը, եթե ոչ ամբողջությամբ, ապա մեծագույն մասով վերագրել Գրիգոր Վկայասեր կաթողիկոսին: Չմոռանանք, որ վկայաբանությունները գլխավորաբար թարգմանություններ էին հունարենից, որի մեջ այնքան հմուտ էր Վահրամ-Գրիգոր Պահլավունին: Ի վերջո հայտնի է, որ Կոստանդնուպոլսում կայսրը եւ պատրիարքը նրան ընդունեցին մեծ պատվով եւ բոլոր պայմանները ստեղծեցին նրա գրական աշխատանքների համար: Վկայասերը, ինչը կարելի է եզրակացնել վկայաբանություններից, լատին մարտիրոսների վկայաբանություններ չի թարգմանել, եւ անգամ Կղեմես Գալանոսը ստիպված է արձանագրել, որ թարգմանությունները կատարվել են հունարենից կամ ասորերենից: Գրիգոր Վկայասեր կաթողիկոսը թարգմանել է նաեւ ինչ-ինչ ճառեր եւ այլ գրվածքներ, որոնցից ուշադրության արժանի են Ոտնլվայի կարգը, Պրոկղին գրած Ոսկեբերանի ներբողը եւ Եփրեմի գրած Հերովդիադա ճառը: Այն իրողությունը, որ Ոսկեբերանի վարքը թարգմանվել է 1104-ին, ցույց է տալիս, որ իրեն գրական զբաղմունքների նվիրած Հայոց կաթողիկոսը մինչեւ իր կյանքի վերջն անխոնջ շարունակել է իր թարգմանական գործունեությունը: Եթե կայսրության մայրաքաղաքում նա իր թարգմանությունների համար նյութեր է հավաքել, ապա թարգմանական հիմնական գործունեությունը ծավալել է Հայաստանում՝ հայրենիք վերադառնալիս բազմաթիվ գրքեր բերելով Կոստանդնուպոլսից:

Մենք արդեն նշեցինք, որ Հայոց կաթողիկոսը Կոստանդնուպոլսից մեկնեց Եգիպտոս, սակայն սկզբում կամեցավ գնալ Երուսաղեմ՝ թե՛ բարեպաշտական, թե՛ հոգեւոր կյանքին հետեւելու նպատակով եւ թե՛ նոր նյութեր հավաքելու խնդրով: Սակայն փոթորկի պատճառով Երուսաղեմ գնալը չհաջողվեց: Նավն ստիպված էր Յոպպեի նավահանգստի փոխարեն ուղեւորվել Ալեքսանդրիա, եւ Գրիգոր Վկայասերը կարողացավ իր փափագը կատարել եւ ճանապարհորդել մինչեւ Թերալիդի անապատը (մենաստանը), որտեղ որոշ ժամանակ ճգնեց, ծանոթացավ նրանց կենցաղին ու ընտելացավ դրան, տեղեկություններ ու հրահանգներ հավաքեց հայ կրոնավորության մեջ դրանք արմատավորելու համար: Պատմությունը տեղեկություն է պահպանել այն մասին, որ նա, վախենալով տեղի ավազակներից, աղոթքով անձրեւ է առաջացրել, եւ քանի որ մինչ այդ Եգիպտոսում անձրեւ չէր եկել, նա այդ հրաշքի համար արժանանում է սուլթանի հատուկ հարգանքին եւ ընդունելությանը: Հավանաբար դա տեղի ունեցավ Աբդուլտամին-Մսթանսըր սուլթանի (1036-1094) օրոք, երբ նրա կառավարչության ներքո Եգիպտոսը բարգավաճեց, եւ հայ գաղթականները, որոնց թիվը հասավ, ըստ Ուռհայեցու, 30 հազարի, արժանացան լավ ընդունելության եւ հարգալիր վերաբերմունքի: Հույժ մեծարվելով սուլթանից եւ ձեռք բերելով նրա բարեհաճ վերաբերմունքը՝ Հայոց կաթողիկոսն իր եղբորորդի Գրիգորիսին ձեռնադրեց եպիսկոպոս եւ կարգեց եգիպտահայության հոգեւոր հովիվ: Չնայած Վարդանը նրան համարում է եղբորորդի, սակայն Գրիգորը Ծովքի իշխանի եւ Գրիգոր Վկայասեր կաթողիկոսի քրոջ որդին էր, ինչպես հավաստում է Ներսես Շնորհալին: Գրիգորի եպիսկոպոս ձեռնադրվելով՝ եգիպտահայությունը վերածվեց Հայոց Եկեղեցու թեմերից մեկի՝ կրելով հավանաբար պատրիարքական աթոռ անունը: Հանգամանք, որ հետագայում վկայված է, որ եգիպտական կառավարության կողմից Հայոց առաջնորդարանը կոչվել է պատրիարքարան: Գրիգոր եպիսկոպոսը մինչեւ իր կյանքի վերջը հովվապետեց Եգիպտոսի հայերին եւ այնտեղ էլ մահացավ: Այլ տեղեկություններ նրա մասին չեն պահպանվել:

Հաշվի առնելով այն իրողությունը, որ Գրիգոր Վկայասերն իր առջեւ խնդիր էր դրել այցելել Երուսաղեմ, պետք է ենթադրել, որ նրա հարկադրական ափ իջնելը փոթորկի պատճառով Ալեքսանդրիայում չխանգարեց նրան Եգիպտոսից հետո ուղեւորվել Երուսաղեմ, առավել եւս, որ սուրբ քաղաքը գտնվում էր Եգիպտոսի սուլթանի իշխանության ներքո: Հայոց տոմարով 521, այսինքն՝ 1072 թվին նա շուրջ հնգամյա ուղեւորությունից հետո վերադարձավ Ծամնդավ՝ հավանաբար ցամաքով՝ Կոմագենեի վրայով:

Գրիգոր Վկայասերի բացակայության շրջանում Գեորգ Լոռեցին անկաշկանդ վարում էր կաթողիկոսական գործերը, սակայն նրա գործունեության մասին առանձին հիշատակներ չեն պահպանվել: «Տեառն Գէորգայ Հայոց վերադիտողի եւ հոգեշնորհ փիլիսոփայի հաւատոյ գիրը», որ ուղղված էր ասորվոց Հովհաննես պատրիարքին եւ սովորաբար վերագրվում էր Գեւորգ Գառնեցուն, ավելի ուշ ուսումնասիրողները կապեցին Գեորգ Լոռեցու հետ, քանի որ Հովհաննես ասորվոց պատրիարքը չէր կարող լինել այլ ոք, եթե ոչ Բարշուշանը, որի՝ հայերին ուղղված նամակը հայտնաբերվեց, եւ այն բոլոր չափանիշներով համապատասխանում է Գեորգի հավատո գրի մեջ բարձրացրած խնդիրներին, ինչպիսիք են խորհրդի հացի խմորումը եւ համեմումը, խաչերի օծումը, զանգերի օրհնությունը, օրերի սկիզբը եւ Ծննդյան տոնը: Բարշուշանը հայոց սովորությունները համարել է ատելի եւ եկեղեցու կանոններին հակառակ, իսկ Հայոց վերադիտողը, այլ խոսքով՝ Գեորգ Լոռեցին, հմտորեն պաշտպանել եւ ջատագովել է դրանք: Հավատո գրում Գեորգն իրեն կաթողիկոս չի կոչում, իրողություն, որ մեր կարծիքով՝ հավաստում է միայն նրա փոխանորդ լինելը: Կարելի է ենթադրել, որ նա, իրոք, եղել է կրթված անձնավորություն, Հայոց Եկեղեցուն վերաբերող հարցերում նախանձախնդիր դեմք, սակայն, երեւի, նույնը չի կարելի ասել նրա վարչական գործունեության եւ բարոյական հատկանիշների մասին:

1072 թ., երբ Գրիգոր Վկայասերը վերադարձավ Ծամնդավ, Գեորգ Լոռեցին պաշտոնազրկվեց: Նախորդ շարադրանքից արդեն պարզ էր, որ վերադարձած կաթողիկոսը ոչ մի կերպ չէր ընդունի նրա գործակցությունը՝ տեսնելով նրա երդմնազանցությունն ու խարդավանքները: Եվ եթե իր ուղեւորությունը հարվածի տակ չդնելու համար նա Գեորգ Լոռեցուն կամա թե ակամա ձեռնադրել էր, ապա վերադառնալուց հետո նա նրա կարիքը բոլորովին չուներ: Թերեւս իրավացի է Մ. Օրմանյանը, որ Գեորգ Լոռեցին, հավանաբար, հանդգնել է հախուռն ձեւով հանդես գալ Գրիգոր Վկայասերի դեմ՝ պահպանելու համար իր պաշտոնը, որը լոկ ավելի սրեց նրանց փոխհարաբերությունները: Գեորգ Լոռեցու գործունեությունն առանձնապես չէր եղել հայոց արքայիկների եւ իշխանների սրտով. ուստի Գրիգոր Վկայասերից առանձին ջանքեր չպահանջվեցին նրան պաշտոնազրկելու եւ կարգալույծ անելու համար: Եվ քանի որ Գեորգ Լոռեցին ընդամենը փոխանորդ էր, ապա եկեղեցական ժողով չգումարվեց: Ինչ վերաբերում է Գեորգ Լոռեցու հետագա ճակատագրին, ապա նա անցավ Տարսոն եւ ապավինեց տեղի հայ իշխան Աբլղարիբին, որ եղել էր Վասպուրականի դուքս եւ բնիկ անեցի Վեստ Խաչիկի թոռն էր՝ Հասանի որդին: Հաստատվելով Կիլիկիայում՝ նա իր իշխանության տակ էր առել Մասիս, Ադանա քաղաքները, Պապեռոն եւ Լամբրոն ամրոցները: Տարսոնում հաստատված Գեորգ Լոռեցին, զրկված աստիճանից եւ քողից, օգտագործելով Աբլղարիբի անձնասիրությունն ու ազգային միասնական իշխանության բացակայությունը, փաստորեն կաթողիկոսական իշխանություն հաստատեց Տարսոնի եւ նրա շրջակայքի վրա: Այդ պատճառով էլ նա Սամվել Անեցու մոտ հիշատակվում է որպես արեւմտից կողմերի կաթողիկոս: Բայց Հայոց Եկեղեցու աչքում նա ընդամենը փոխանորդ էր եւ կաթողիկոսների ուղիղ շարքի մեջ չի մտել: Հասկանալի է, որ այդ պատճառով էլ Մ. Օրմանյանը նրան չի դասում օրինական կաթողիկոսների շարքը, սակայն թվագրում է նրան որպես Գեորգ Գ Բյուրականցուց եւ Գառնեցուց հետո:

Գրիգոր Վկայասերը Ծամնդավ վերադարձավ որպես կատարյալ փոփոխություն կրած գործիչ: Գեորգ Լոռեցուն վտարելուց հետո նա իր ձեռքը վերցրեց հայրապետանոցի գործերը եւ տիրապես վարեց կաթողիկոսական պաշտոնը: Մ. Ուռհայեցու խոսքով՝ նա գալիս բնակվում է Մուտառասուն կոչվող վայրում, որը Գուրգենի որդի Գագիկին էր պատկանում: Խնդիրն այն է, որ հայտնի չեն ո՛չ Մուտառասունը եւ ո՛չ էլ Գագիկ Գուրգենյանը, որը կարող լիներ հովանավորել կաթողիկոսին: Այդ ժամանակ որպես քաղաքական դեմքեր հայտնի էին Գագիկ Աբասյանը եւ Գագիկ Աշոտյանը, որոնցից առաջինի աթոռանիստը Ծամնդավն էր, իսկ երկրորդինը՝ Պիզուն: Սրանցից Գագիկ Աբասյանն էր, որ Վկայասերի պաշտպանն էր, ուստի հաշվի առնելով այն իրողությունը, որ գոնե սկզբում կաթողիկոսը հաստատվել էր Ծամնդավում, պետք է ենթադրել, որ շփոթվել է Գագիկի հոր անունը, իսկ Մուտառասունը գտնվել է Գագիկ Աբասյանի տիրույթներում: Չի բացառվում, որ Մուտառասունի վանքը կառուցել էր հենց Գագիկ Աբասյանը՝ որպես կաթողիկոսանիստ՝ հագուրդ տալու համար իր փառասիրությանը: Չնայած Սամվել Անեցին Գագիկ Աբասյանի մահը դնում է 1069-ին, սակայն այլ աղբյուրներից դատելով՝ նա իշխել է 52 տարի, որով նրա մահն ընկնում է 1081 թվին: Հետեւաբար տարակույս չկա, որ հենց Գագիկ Աբասյանն էր կրկին ընդունել Գրիգոր Վկայասեր կաթողիկոսին, որը շարունակեց իր թարգմանչական գործունեությունը: Այդ գործերում նրան աջակցել են Կիրակոս եւ Մատթեոս վարդապետները, որոնք, Մ. Օրմանյանի կարծիքով, հավանաբար, եղել են նաեւ հայրապետանոցի գործերում նրա օգնականները:
Գրիգոր Վկայասերը, ինչպես հաղորդում է Մատթեոս Ուռհայեցին, ուղեւորություն է կատարում նաեւ Հայաստան, որտեղ դեռ կենդանի էր նրա մայրը: Գրիգոր Մագիստրոսը, հանձնելով կայսրին իր ժառանգական տիրույթ Բջնին, փոխարենը կալվածներ է ստացել Տարոնում, եւ այդ պատճառով դժվար է ասել, թե նրա մայրը Տարոնո՞ւմ էր գտնվում, թե՞ ամուսնու մահից հետո վերադարձել էր իր նախնիների երկիրը: Այսպես թե այնպես նա այցի եկավ Անի մայրաքաղաք եւ կարգադրեց տեղի հոգեւոր գործերը: Նրա քեռորդին՝ Վասակ Ապիրատյանի որդի Բարսեղը, նրա կողմից ձեռնադրվեց եպիսկոպոս եւ կաթողիկոսական փոխանորդ, բայց դեռեւս ոչ իբրեւ կաթողիկոս կամ աթոռակից: Ստանալով Անիի եպիսկոպոսությունը՝ Բարսեղը սկսեց կոչվել Անեցի:

Հիշյալ ժամանակներում Անին այլեւս կայսրությանը չէր պատկանում, եւ կայսրների դրած արգելքը՝ կաթողիկոսների Անի գնալու վերաբերյալ, ի զորու չէր: Կաթողիկոսի Անի այցելելու ժամանակներում Անիի կառավարիչն էր Ֆադլը կամ Փաթլունը, որը Շադդադյան ամիրայի եւ նրա տիկին Մամի երեք զավակներից կրտսերն էր: Սրանք ժամանակին Փառիսոսի իշխան Գրիգորին պատանդ էին տվել իրենց մորը՝ փոխարենը ստանալով Շոթս եւ Շամիրամ բերդերը, եւ այնուհետեւ Գանձակի ամիրա Խլազիզին սպանելով՝ տիրացել էին նրա երկրին: Մահանում է եղբայրներից ավագը՝ Պարղվանը, եւ նրան հաջորդում է միջնակ եղբայր Լաշքարին, որին հաջողվում է իր տիրույթներին միացնել Շամքորը եւ Պարտավը, սակայն Փաթլունը սպանում է իր եղբորը եւ տիրանում իշխանությանը: Նա այնուհետեւ ընդարձակեց էլ ավելի իր իշխանությունը՝ ի հաշիվ հարեւան իշխանությունների: Ամեն մի երախտագիտություն մի կողմ թողնելով՝ նա նենգորեն ձերբակալեց իրենց ապաստան տված Փառիսոսի իշխան Գրիգորի որդի Փիլիպեին՝ որպես փրկագին վերցնելով Շաշվազ բերդը, սպանելով Գագիկ Համամյանին՝ տիրացավ Տանձիքին եւ այնուհետեւ գրավեց Դվինը: Նրա նվաճումների մեջ պետք է արձանագրել Սյունյաց Սենեքերիմի սպանությունն ու նրա երկրի գրավումը՝ Վասակ Պահլավունու որդու՝ Գրիգորի օգնությամբ հայոց տոմարի 521 եւ 525 թթ. միջոցին: Ծառայություններ մատուցելով Ալփ-Ասլանին եւ տալով մեծ նվերներ՝ Փաթլունը ստացավ Անի քաղաքը, որի կառավարչությունը նա հանձնեց իր երիտասարդ որդի Մանուչեին: Կամենալով ամրապնդել իր իշխանությունը քաղաքում՝ նա քաղաքի ամրություններն ու պարիսպները վերանորոգեց եւ Անի բերեց եւ պատիվներ ընծայեց Գրիգոր Պահլավունուն, որը Վկայասեր կաթողիկոսի քեռորդին էր, եւ այլ բազմաթիվ իշխանների: Քաղաքն այս ամենի հետեւանքով տնտեսապես սկսեց բարձրանալ, եւ հենց այդ ժամանակներում էր, որ Գրիգոր Վկայասերը եկավ Անի ու Գրիգոր Պահլավունու եղբայր Բարսեղին ձեռնադրեց Անիի եպիսկոպոս: Կաթողիկոսը, սակայն, Անիում չհաստատվեց եւ վերադարձավ Կիլիկիայի կողմերը, սկսեց բարեկարգել Սեւ լեռների վանքերը՝ համաձայն այն կանոնների, որ նա տեսել էր Կոստանդնուպոլսի, Եգիպտոսի եւ Երուսաղեմի վանքերում: Այս ամենը տեւեց չորս տարի՝ մինչեւ 1076 թվականը, երբ Հոնիում կաթողիկոս դարձավ Սարգիսը:

Գրիգոր Վկայասերի հայրապետության տարիներին գնալով թուլանում էր Բյուզանդական կայսրությունը, եւ ընդհակառակը՝ ուժեղանում էին սելջուկ թուրքերը: 1067 թվին մահացավ Կոստանդին ԺԱ Դուկիծ կայսրը՝ թողնելով մի անչափահաս զավակ՝ Միքայել Է Պարապինոսին, որի անունից շուրջ մեկ տարի երկիրը կառավարեց Եվդոքսիա թագուհին: Սակայն վերջինս սիրահարվեց Ռոմանոս Դիոգենես զորավարին, ամուսնացավ նրա հետ եւ 1068 թվին նրան կայսր հռչակեց՝ Ռոմանոս Դ անունով: Մինչ այս դեպքերը կատարվում էին, Ալփ-Ասլանը սելջուկյան զորքերով ավերածության մատնեց կայսրության արեւելյան երկրամասերը: Ռոմանոս Դ կայսրը 1069 թվին արշավանք ձեռնարկեց եւ բավական հաջողություններ ունեցավ, սակայն գործն ավարտել չկարողացավ, քանի որ Եվդոքսիան պահանջում էր, որ նա իր մոտ վերադառնա: Կայսրը մի նոր արշավանք կազմակերպեց երկու տարի անց, սակայն իր կենսակերպով ու գործելակերպով, բառիս իսկական իմաստով, զզվեցրել էր իր յուրայիններին, որոնք էլ նրան թշնամուն հանձնեցին: Ալփ-Ասլանը հաշտություն առաջարկեց դեռ մինչեւ Մանազկերտի ճակատամարտը, սակայն մերժում ստացավ: Ճակատամարտում կայսրը, լքվելով իր յուրայիններից, գերի ընկավ, սակայն Ալփ-Ասլանը, խաղաղության խոստում ստանալով եւ փրկագին վերցնելով, նրան ազատ արձակեց: Եվ երբ մանազկերտյան աղետից հետո նա ետ էր վերադառնում, բյուզանդացիները գահ բարձրացրին Միքայել Պարապինոսին, եւ Դիոգենես Դ-ն, փաստի առաջ հայտնվելով, ստիպված էր կամովին վանք մտնել, սակայն Միքայել կայսեր հրամանով նրան կուրացրին, եւ նա վանքում մահացավ 1071 թվին: Ալփ-Ասլանը, Աբասյան խալիֆայության անունից իշխելով, էլ ավելի հզորացրեց սելջուկյան տերությունը՝ գրավելով ոչ միայն Միջագետքը, Հայաստանը եւ Ասորիքը, այլեւ Արաբիան:

1072 թվին Ալփ-Ասլանը արշավեց կայսրության արեւելյան ներքին երկրամասերը, սակայն սպանվեց՝ անձնատուր լինելու պատրվակով նրան ներկայացած Ալամուտ կամ Համո բերդի հրամանատարի կողմից: Կոշիկի մեջ թաքցրած դաշույններով նրան ծանր վիրավորեցին, եւ հինգ օր անց սուլթանը մահացավ: Նրան հաջորդեց որդին՝ Մելիքշահը, որն ուղղամտության եւ բարության համբավ ձեռք բերեց՝ բոլորովին չնմանվելով հորը: 1075-ին մահացավ Քահըմ-Պիամրալլահ խալիֆը, եւ նրան հաջորդեց Մըքթատի-Պիամրալլահը, սակայն անգամ նրա՝ Մեքքայում խալիֆ օծվելուց հետո էլ Աբասյանների իշխանությունն ինչպես Ալփ-Ասլանի, այնպես էլ Մելիքշահի օրոք շարունակեց մնալ անվանական:

Չնայած Միքայել Պարապինոսը կայսրության մեջ ձեռք էր բերել առաքինի համբավ, այնուամենայնիվ նա էլ զոհ դարձավ ապստամբության: Զորավար Պոդոնիատը, գրգռվելով թագուհուց, ապստամբեց կայսեր դեմ, եւ Պարապինոսը ստիպված էր 1078-ին, իբրեւ թե կամովին, վանք մտնել, իսկ շատ չանցած՝ եպիսկոպոս ձեռնադրվեց: Իսկ Պոնոդիատը, ամուսնանալով Պարապինոսի թագուհու հետ, կայսր հռչակվեց՝ Նիկեփորոս Գ անունով: Զորաբանակներից մեկը, որ դժգոհ էր կատարվածից, Լյուրիկեում կայսր հռչակեց Նիկեփորոս Գ Բրիենոսին: Ալեքս Կոմնենոս զորավարը Պոդոնիատի հրամանով հաղթեց Բրիենոսին եւ կուրացրեց նրան, սակայն շուտով զենքն ուղղեց կայսեր դեմ, ստիպեց նրան վանք մտնել եւ 1081 թվին ինքն իրեն կայսր հռչակեց՝ Ալեքս Ա Կոմնենոս անունով՝ փաստորեն հիմք դնելով կայսերական նոր արքայատոհմի:

Մինչ Առաջավոր Ասիան ծանր ցնցումներ էր ապրում, հայ արքայիկներն ու իշխանները դժվարին օրեր էին ապրում: Ծամնդավի արքայիկ Գագիկ Աբասյանը մահացավ 1079-ին կամ դրանից շատ չանցած, իսկ նրա իշխանությունը, նրա անժառանգ լինելու պատճառով, վերացավ: Ինչ վերաբերում է Ատոմ Արծրունուն, ապա Ռոմանոս Դ Դիոգենես կայսեր 1071 թվի արշավանքի ժամանակ, երբ բյուզանդական զորքը Սեբաստիա հասավ, հույները չարախոսեցին հայերին, թե իբր նրանք օգնել են սելջուկներին, եւ կայսրն ավարի մատնեց քաղաքը եւ խոստացավ արշավանքից վերադարձին ջնջել հայերի հավատը: Սակայն արշավանքը կայսեր համար ճակատագրական եղավ, եւ հասկանալի է, որ սպառնալիքը հետեւանքներ չունեցավ, իսկ 1079-ին Ատոմը եւ Աբուսահլը դեռ թագավորիկներ էին: Պիզուի իշխանությունը շարունակում էր պատկանել Գագիկ Աշոտյանին, որը Կոստանդնուպոլսից կատաղած վերադառնալով՝ իր վրդովմունքն արտահայտում էր՝ հույներին աջ ու ձախ նախատելով եւ նրանց կանանց խոշտանգելով: Հատկապես նա զայրացած էր Կեսարիայի Մարկոս մետրոպոլիտի վրա, որը բոլոր հայերին հայհոյում էր, բոլոր շներին արմեն (իմա՛ հայ) կոչում եւ իր շան անունն էլ հենց Արմեն էր դրել: Հյուրընկալվելով Մարկոսի մոտ՝ Գագիկ Աշոտյանը մետրոպոլիտի գինովցած ժամանակ ստիպում է նրան շանն անունով կանչել եւ պարզելով, որ շունն իրոք Արմեն է կոչվում, կարգադրում է մի մեծ քուրձի մեջ մտցնել տիրոջն ու շանը եւ այնքան ծեծել տալ, որ մինչեւ շունը կատաղությունից բզկտում է իր տիրոջը: Դրանից հետո Գագիկը կողոպտում է մետրոպոլիտի գանձերը, ոչխարների հոտերը, լծկան եզներն ու գոմեշները, ձիերն ու ջորիները, որոնք նա տեղափոխում է իր իշխանություն: Դրանից հետո թշնամությունը Գագիկի եւ հույների միջեւ էլ ավելի խորացավ: Գագիկն անգամ կամենում էր ներկայանալ Ալփ-Ասլանին եւ տիրանալ իր թագավորությանը: Այդ միտքը, այնուամենայնիվ, նա չիրականացրեց, չնայած սուլթանը բազմաթիվ անգամներ նրան իր մոտ հրավիրեց: Միակ բացատրությունը, որ կարելի է տալ նրա՝ սուլթանի հրավերը մերժելուն, այն է, որ հավանաբար սելջուկյան սուլթանը պատրաստ էր վերադարձնել նրա տիրույթները՝ մահմեդականություն ընդունելու պայմանով: Գագիկն ահ ու սարսափ դարձավ հույների համար եւ շնորհիվ իր խիզախության եւ անմարդկային քաջության՝ մինչեւ իր եղերական մահը կարողացավ հույներից անկախ պահել իր իշխանությունը:

Պետք է ասել, որ հայ իշխանները, օգտվելով Առաջավոր Ասիայի անկայուն կացությունից, որտեղ հնարավոր էր՝ սեփական իշխանություններ էին ստեղծում, որոնք հաջողության դեպքում ծավալվում եւ ընդարձակվում էին կամ էլ ենթարկվում հարեւան իշխանություններին: Նման իշխանությունների առաջացման համար բուն Հայաստանում պայմաններ չկային, ուստի հայ իշխաններն առավելապես փորձում էին հաստատվել Ամանոսի եւ Կիլիկյան ու Հայկական Տավրոսի լեռնային շրջաններում: Այդ ժամանակ առավել նշանավոր էին Մամիկոնյաններից սերող Թոռնիկ Մուշեղյանը, որն իշխում էր Սասունում, եւ Փիլարտոս Վարաժնունին: Առաջինը, որ ամուսնացած էր Գրիգոր Վկայասերի քրոջ հետ, խիստ ընդարձակեց իր իշխանությունը դեպի արեւմուտք՝ մեծ հեղինակություն ձեռք բերելով եւ անգամ իր ազդեցությունը տարածելով շրջակա այլազգի իշխանությունների վրա: Ինչ վերաբերում է Փիլարտոս Վարաժնունուն, ապա նա կրթություն էր ստացել Զորվրի-Կոզեռն վանքում՝ իր հորեղբոր մոտ, սակայն այնուհետեւ անցել էր զինվորական ծառայության՝ հանդես բերելով ձեռներեց եւ հանդուգն բնավորություն: Ծառայության անցնելով բյուզանդացիների մոտ՝ նա զորավոր եղավ Կոմագենեի կողմերում, եւ երբ Ռոմանոս Դ-ն սելջուկների ձեռքը գերի ընկավ, իրեն անկախ հռչակեց եւ սկսեց հիմք դնել մի մեծ իշխանության: Իր կենտրոնը դարձնելով Մարաշ կամ Գերմանիկե քաղաքը եւ զուրկ լինելով կրոնական կամ բարոյական ուղղամտության սկզբունքներից՝ նա ոչ մի միջոցի առաջ կանգ չէր առնում՝ իր իշխանությունը հզորացնելու ու ընդարձակելու համար: Նա տիրեց Ասորիքի նշանակալից մասին, Մալաթիա մեծ քաղաքին, Անտիոքին եւ Կիլիկիայի գերակշիռ մասին՝ իրեն ենթարկելով Աբլղարիբ իշխանին: Ընդհանուր առմամբ ճակատագիրը բարեհաճ էր նրա նկատմամբ: Սակայն, երբ նա փորձեց իրեն ենթարկել նաեւ Թոռնիկ Մամիկոնյանին, վերջինս չզիջեց: Փիլարտոսը բավական մեծ ուժերով արշավեց նրա դեմ, սակայն պարտվեց Ալելուայի ճակատամարտում եւ փախուստի միջոցով մի կերպ ապաստանեց Խարբերդ քաղաքում: Թոռնիկն իր ուժերը կենտրոնացրել էր Աշմուշատի բերդում, որը գտնվում էր Արածանի գետի ափին, եւ Փիլարտոսի զորավար Ամր-Քափրը փորձեց նրան բերդից դուրս կանչել եւ նենգությամբ սպանել, սակայն ինքը դարձավ Թոռնիկ Մամիկոնյանի դանակահարության զոհը, իսկ Սասունի իշխանն անկաշկանդ վերադարձավ իր բերդը: Սակայն ճանապարհին թաքստոցում գտնվող մի այլազգի նրա սրտին գաղտնաբար հարվածեց ռմբով (նետաքար), եւ Թոռնիկը զոհվեց: Նրա գլուխը տարան Փիլարտոսին, որը նրա գանգից գավաթ պատրաստեց եւ նրանով էր գինի խմում: Թոռնիկի Չորտվանել եւ Վասակ որդիներն այդ ժամանակ տակավին տղայական տարիքի էին, սակայն Սասունի իշխանությունը Փիլարտոսին այդպես էլ գրավել չհաջողվեց: Փիլարտոս Վարաժնունին հույների դեմ պատերազմում էր այլազգիների օգնությամբ եւ իբրեւ նրանց կողմնակից՝ ոչնչացնելով քրիստոնեական իշխանությունները՝ կամա թե ակամա զորացնում էր սելջուկյան ազդեցությունը տարածաշրջանում: Այդ հանգամանքը, ինչպես նաեւ այն իրողությունը, որ Փիլարտոսը Մուփարղինի ամիրային ուղարկեց Թոռնիկի գլուխը, նրան ատելի դարձրին հայերի աչքում:

Այսուհանդերձ, ինչքան էլ Փիլարտոսն ուժեղացել էր այլազգիների օգնությամբ, նա իրեն համարում էր հայ իշխանապետ եւ այն էլ նախաթոռ, քանի որ Սեբաստիայի, Ծամնդավի եւ Պիզուի թագավորության կոչված իշխանությունները խիստ տկարացել էին: Կամենալով նախաթոռ առաջնության իրավունքը սեփականել՝ նա որոշեց իր իշխանության տակ առնել հայոց հայրապետությունը: Այդ պատճառով նա պահանջեց Գրիգոր Վկայասերից թողնել Մուտառասունի աթոռանիստը, որ Ծամնդավի թագավորության մեջ էր, եւ տեղափոխվել իր իշխանություն: Սակայն Վկայասերը հրաժարվեց՝ վախենալով թեկուզ այն պատճառով, որ Սասուն կատարած արշավանքի ժամանակ նա չէր համագործակցել Փիլարտոսի հետ: Նա պատասխանեց, որ գնալ նրա մոտ չի կարող, սակայն իր հրամանով կարող է հայրապետ կարգել Պետրոսի քեռորդի Սարգիսին: Համոզվելով, որ Վկայասեր կաթողիկոսն իր մոտ գալու միտք չունի՝ Փիլարտոսը եկեղեցական ժողով գումարեց Ջահան գավառի Հոնի քաղաքում, եւ հավաքված եպիսկոպոսները վերոհիշյալ Սարգիսին ձեռնադրեցին կաթողիկոս, իսկ Գրիգոր Վկայասերը, ի նշան հավանության, նորընծա կաթողիկոսին ուղարկեց քողը, գավազանը եւ սուրբ նշանը: Իրավացի է Մ. Օրմանյանը՝ ենթադրելով, որ դրանք նրա օգտագործածները չպետք է լինեին, եւ նա հազիվ թե հրաժարվեր իր նվիրական նշաններից:

Հոնիի հայրապետանոցը հաստատվեց 1076 թվին, եւ քանի դեռ կենդանի էր Գրիգոր Վկայասերը, Սարգիսի իշխանությունը տարածվում էր միայն Փիլարտոսի տիրույթների վրա: Ասել, թե Սարգիսը հակաթոռ կաթողիկոս էր, ճիշտ չէ, քանի որ նրա ընտրությունը կատարվել էր Գրիգոր Վկայասերի համաձայնությամբ, իսկ Պետրոսի մահից հետո նա ընդհանրապես ապրել էր Սեբաստիայում: Սկզբնաղբյուրներում նա որակվում է իբրեւ այր սուրբ եւ պարկեշտ ու տարիքով էլ առաջացած: Նա Պետրոս Գետադարձի քրոջ որդին էր: Մ. Օրմանյանը, նրան համարելով օրինավոր աթոռակից, այնուամենայնիվ թվահամարի մեջ որպես Սարգիս Երկրորդ չի մտցնում: 1077-ին նա մահացավ, եւ Փիլարտոսի հրամանով հաջորդ ընտրվեց Սարգիսի դրան եպիսկոպոս Թեոդորոսը, որը երաժիշտ էր եւ ստացել էր Ալախոսիկ մականունը: Սա էլ պարզապես աթոռակից էր, ուստի պետք չէ նրա անունը մտցնել թվահամարի մեջ:

1079 թվին սպանվեց Գագիկ Աշոտյանը: Նրա եւ Տարսոնի իշխան Աբլղարիբի միջեւ, որ նրա խնամին էր, գժտություն էր ընկել, քանի որ վերջինս ձերբակալել էր իր փեսային՝ Գագիկ Աշոտյանի որդուն: Գործը հարթելու համար Գագիկը մեկնեց Տարսոն՝ տղային բանտից ազատելու նպատակով: Ամեն ինչից դատելով՝ առաքելությունը հաջողություն չունեցավ, եւ Գագիկը, առյուծի նման կատաղելով, ձերբակալեց այդ կողմերի իշխանավորներին եւ երկաթե շղթաներով կապած՝ քշեց իր իշխանության: Չնայած երկրամասը հայ իշխանի տիրույթ էր, սակայն ձերբակալվածների մեջ քիչ չէին նաեւ հույն իշխանները, եւ եթե դրան գումարենք այն հանգամանքը, որ հույները չէին մոռացել Մարկոս մետրոպոլիտի սպանությունը եւ վրեժ էին տենչում, ապա պարզ կլինի, որ բավական բարդ էր կացությունը: Երբ Գագիկն իր հազարանոց զորամասով հասավ Արգեոս լեռան ստորոտը, այդտեղ գտնվող Կիզիստրա բերդի տերեր Մանդալե երեք եղբայրները նրան ներկայացան եւ խոնարհաբար ու ջերմորեն հրավիրեցին Կիզիստրա՝ հանգստանալու: Գագիկը, միամտորեն բերդից դուրս թողնելով իր զորագունդը, ընդամենը երեք ուղեկիցներով շարժվեց Կիզիստրա, որտեղ դարանակալած հիսուն զինվորներ հարձակվեցին նրա վրա եւ ձերբակալեցին: Ըստ որում, Կիրակոս Գանձակեցու խոսքերով՝ այդ արվեց հյուրասիրությունից հետո, երբ Գագիկ Աշոտյանը գինով էր եւ միայն բանտում սթափվեց: Սակայն մյուս պատմիչները համահունչ են Ուռհայեցուն, որ նա ձերբակալվեց բերդ մտնելուց հետո:

Իմանալով այդ մասին՝ Սեբաստիայի Ատոմ եւ Աբուսահլ Արծրունիները եւ Ծամնդավի Գագիկ Աբասյանը զորքերով շարժվեցին Կիզիստրա, պաշարեցին այն, սակայն պատերազմը ոչինչ չտվեց, քանի որ բերդը գրավել չհաջողվեց: Սպառնալից նամակ գրեց Փիլարտոս Վարաժնունին, որի հետեւանքն այն եղավ, որ Մանդալե եղբայրները Գագիկին խեղդամահ արեցին եւ ամբողջ մեկ օր կախեցին բերդի պարսպից: Հաջորդ օրը նրանք հայոց թագավորի դիակը թաղեցին պարսպից դուրս: Դրանից հուսահատված պաշարողները, վրեժխնդրության հույսը կորցնելով, պաշարումը վերացրին եւ ետ դարձան: Միայն վեց ամիս անց Գագիկի ոսկորները բերվեցին եւ հողին հանձնվեցին Պիզուի վանքում՝ Բանիկ անունով մեկի ձեռքով, որը կարողացել էր գիշերով գաղտնաբար վերցնել նրա ոսկորները: Գրիգոր Վկայասերի անունը պատմությունը որեւէ ձեւով չի կապում հիշյալ իրադարձությունների հետ:

Գագիկ Աշոտյանի սպանությունը կատարվեց, հավանաբար, 1079 թվի ամռանը, ինչպես կարելի է եզրակացնել Կիրակոս Գանձակեցու տոթ եղանակի մասին հիշատակությունից: Սակայն Մ. Օրմանյանը, հենվելով Հայսմավուրքի վրա, որը թագավորի մահը դնում է շարժական տոմարով՝ մայիսին, այսինքն՝ նոյեմբերի 24-25-ին, գտնում է, որ այդ իրադարձությունը կատարվել է 1079 թ. աշնան վերջերին: Ավելին, նրա կարծիքով՝ նոյեմբերի 24-ը պետք է դիտել որպես Հայաստանի (իմա՛ Անիի գահակալի - Բ. Հ.) իշխանության վերջ: Եվ այն իրողությունը, որ Կիզիստրան գրավելու անհաջող փորձից հետո այլեւս չեն հիշատակվում Փոքր Հայքում հաստատված Ատոմ ու Աբուսահլ Արծրունիների եւ Գագիկ Աբասյանի թագավորությունները, պետք է ենթադրել, որ նրանք կործանվեցին հույների կողմից, չնայած նրանց կործանումը կանխորոշված էր այն օրվանից, երբ Վանը, Անին ու Կարսը փոխանակվեցին Սեբաստիայի, Պիզուի եւ Ծամնդավի հետ: Գագիկ Աշոտյանի երկու որդիներից կրտսերը, որ Աբլղարիբի փեսան էր, վերջինիս կողմից թունավորվեց Գագիկի Տարսոն գնալուց հետո, իսկ ավագ որդին՝ Հովհաննեսը, որ փեսայացել էր Անիի բյուզանդական դքսին, իր Աշոտ որդու հետ մեկնում է Կոստանդնուպոլիս, որտեղից վերջինս վերադառնում է Անի եւ թունավորվում Մանուչեի ներքինիներից մեկի կողմից: Պատճառը, անկասկած, Մանուչեի ձգտումն էր ազատվել Անիի նկատմամբ օրինական իրավունք ունեցող անձանցից: Ծանր տանելով որդու մահը՝ շատ չանցած մահացավ նաեւ Հովհաննեսը, եւ Բագրատունյաց արքայատոհմը սպառվեց:

Մինչ արեւմուտքում հայկական իշխանություններն անկում էին ապրում, արեւելյան երկրամասերում կյանքը քիչ թե շատ հունի մեջ ընկավ շնորհիվ Մելիքշահի խաղաղասեր կառավարման: Վերջինս թեպետ կառավարում էր անվանապես Մըքթատի-Պիամրալլահ խալիֆի անունից, սակայն իրականում միանգամայն ինքնիշխան էր: Մելիքշահի օրոք Փաթլունի թոռ Մանուչեն նրա հովանավորությամբ քայլեր ձեռնարկեց Անին շենացնելու ուղղությամբ, որտեղ, ինչպես տեսանք, մեծ ազդեցություն ունեին Գրիգոր Պահլավունի իշխանապետը եւ նրա եղբայր Բարսեղ եպիսկոպոսապետը: Անեցիները, տեսնելով Գրիգոր Վկայասեր կաթողիկոսի հայրապետական գործերից հեռացումը եւ Հոնիում նոր կաթողիկոսարանի հաստատումը, որոշեցին վերականգնել Անիի կաթողիկոսարանը՝ հայրապետական աթոռ բարձրացնելով գործնականում այդ իրավունքներից օգտվող Բարսեղ Պահլավունուն: Դավիթ Անհողինի որդի Կյուրիկեն (իմա՛ Գուրգեն), որ իր Բագրատունյաց ծագումը լավ էր հիշում, քաջալերեց անեցիներին այդ հարցում: Մանուչեին էլ լիովին ձեռք էր տալիս այդ կացությունը, որ առանձին շուք էր տալիս նրա իշխանությանը, ուստի նման նպաստավոր պայմաններում սկսեցին հորդորել Բարսեղին՝ ընդունել հայրապետությունը: Գրիգոր Վկայասեր կաթողիկոսը գտնվում էր Սեւ լեռան վանքերից մեկում, որտեղ նա իրեն ամբողջովին նվիրել էր կրոնավորությանն ու գրական զբաղմունքներին:

Բարսեղը համաձայնվեց առաջարկին, եւ Գրիգոր Պահլավունի ամիրապետի նախաձեռնությամբ եւ Կյուրիկե թագավորի գործակցությամբ Հաղպատում հրավիրված եպիսկոպոսների ժողովը, ունենալով Մանուչեի համաձայնությունն ու հրամանը, հանձին Աղվանից կաթողիկոս Ստեփանոսի (չնայած նման անվանը՝ այսպես կոչված Աղվանից կաթողիկոսությունը զուտ հայկական հոգեւոր կառույց էր), Բարսեղ Պահլավունուն կաթողիկոս ձեռնադրեց: Երբ նորընծա կաթողիկոսը մեծ հանդիսավորությամբ վերադարձավ Անի, նրան ջերմորեն ընդունեցին թե՛ ժողովուրդը եւ թե՛ իշխանները, որոնց մեջ էին նրա հայր Վասակ Պահլավունին եւ եղբայրներ Գրիգորը, Հասանը եւ Աբլջահապը: Հավանաբար այդ տեղի ունեցավ 1081 թվի մարտի 1-ից մինչեւ ապրիլի 4-ն ընկած ժամանակում:

Բարսեղի ձեռնադրությունն Ուռհայեցու կողմից դիտվում էր որպես Անիում կաթողիկոսական աթոռի նորոգում կամ վերահաստատում, որը երկար ժամանակով խափանվել էր բյուզանդացիների հակահայկական քաղաքականության հետեւանքով:

Սամվել Անեցին, Վկայասեր կաթողիկոսին 17 տարվա եւ Բարսեղ կաթողիկոսին 31 տարվա աթոռակալություն վերապահելով, փորձում է հարցն այնպես մատուցել, որ Վկայասերը հրաժարվել է հայրապետական իշխանությունից, եւ Բարսեղը եղել է լիարժեք կաթողիկոս: Սակայն ոչ մի փաստ չկա, որ Գրիգոր Վկայասերը հրաժարվել է կաթողիկոսությունից, եւ ընդհակառակը՝ բազմաթիվ հաղորդումներ են պահպանվել այն մասին, որ նա գործել է որպես կաթողիկոս: Եթե Գրիգոր Վկայասերը հավանություն տվեց Հոնիի կաթողիկոսի հանդես գալուն, ապա տեղեկություններ չեն պահպանվել Բարսեղի ձեռնադրության առիթով նման ընթացքի մասին, որը միանգամայն հավանական էր Գրիգոր Վկայասերի եւ Բարսեղի՝ մորեղբոր եւ քեռորդու միջեւ՝ որպես ազգականներ եւ համամիտ գործիչներ: Սակայն շատ հավանական է, որ Բարսեղը ստացել էր կաթողիկոսի համաձայնությունը, որի վերաբերմունքը դեպի հույները գնալով հակակրական բնույթ էր ձեռք բերում: Այնպես որ Բարսեղն օրինական աթոռակից էր Գրիգոր Վկայասեր կաթողիկոսին, որի հոգեւոր իշխանությունը տարածվում էր ընդարձակ երկրամասերի վրա, եւ նա օժտված էր մեծ լիազորություններով: