Սրբապատկերի մասին)

Սրբապատկերը (իկոնա) զարգացման բարդ ու անհարթ ուղի է անցել: Հանդիսանալով քրիստոնեական հոգևոր մշակույթի և գեղարվեստական մտածողության արգասիք՝ այն զարգացել է պաշտամունքի կանոնին զուգընթաց՝ համապատասխանելով վարդապետական և դավանաբանական կարևորագույն ձևակերպումներին: Այդ ճանապարհին հստակվել և բյուրեղացել է նաև սրբապատկերի խորհուրդը՝ նրա ընկալման կերպը:

Մեր Եկեղեցում սրբապատկերներն առաջին հերթին այն գեղանկարներն են, որոնք զարդարում են Ս. Սեղանը, եկեղեցու դասի, տաճարի և զավթի որմերն ու սյուները: Այդ պատկերների առջև է, որ մենք սովորաբար մոմ ենք վառում և աղոթում: Մենք բոլորս գրեթե ամեն օր տեսնում ենք այդ պատկերները, սակայն մեզնից քչերն են, որ գիտեն այդ պատկերների իրական նշանակությունն ու կոչվածությունը, իսկ շատերի պատկերացմամբ դրանք լոկ քրիստոնեական թեմաներով կատարված նկարներ են, որոնք իրենց ներկայությամբ պարզապես գեղեցկացնում են եկեղեցու ներքին տարածքը: Սակայն սա մակերեսային գիտելիք է և չի արտահայտում սրբապատկերի իրական դերն ու նշանակությունը Եկեղեցու խորհրդական կյանքում:

Եվ որպեսզի ճիշտ ընկալվի սրբապատկերի երևույթը, համառոտ ներկայացնենք այն հիմնականը, ինչը պետք է գիտենա մեզնից յուրաքանչյուրը՝ Հայ Առաքելական Եկեղեցու ամեն մի հավատավոր զավակ:

Եկեղեցին և սրբապատկերը

Սրբապատկերը և նրա կիրառությունը Եկեղեցում նույնքան հին է, որքան ինքը՝ Եկեղեցին: Ս. Բարսեղ Կեսարացու (Դ դար) վկայությամբ՝ Հիսուս Քրիստոսի, Աստվածամոր և սրբերի պատկերների գոյությունը Եկեղեցում ավանդական է և օրհնված առաքյալների կողմից:

Ըստ Եկեղեցու սրբազան ավանդության՝ առաջին սրբապատկերներն են Հիսուսի Դաստառակը և Ս. Աստվածամոր պատկերը: Մեզ համար նշանակալից և խորհրդանշական է, որ այս երկու նվիրական պատկերները ժամանակին պատկանել են Հայ Եկեղեցուն:

Սրբապատկերի հնությունը հաստատվում է նաև հնագիտական պեղումների արդյունքներով: Պոմպեի և Հերկուլանումի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են սրբապատկերներ: Այդ քաղաքները կործանվել են 79 թվականին, և լույս աշխարհ եկած գտածոները ինքնին ամրագրում են այն փաստը, որ սրբապատկերները կենցաղավարել են Եկեղեցում դեռևս առաքելական ժամանակներից: Հետագայում Եկեղեցում սրբապատկերի անհրաժեշտությունը, որպես քրիստոնյայի ներքին աղոթական վիճակի և նրա բարոյական նկարագրի կատարելագործմանը նպաստող պայման, գիտակցել և հորդորել են առաքյալների գործի անմիջական շարունակողները՝ Ընդհանրական Եկեղեցու սուրբ հայրերը: Նրանք հատուկ վկայում են այն օգուտի մասին, որ տալիս են սրբապատկերները՝ խրատելով, հորդորելով, ուղղելով և լուսավորելով քրիստոնյային:

Սրբապատկերը, ըստ Ս. Բարսեղ Կեսարացու, ունի այն հատկությունը, որ պատկերավոր կերպով օգնում է քարոզչին լրացնել իր խոսքը՝ դարձնելով այն ավելի արտահայտիչ ու տպավորիչ: Ս. Հովհաննես Ոսկեբերանը (Դ դար) եզրակացնում է, որ այդ պատկերները քրիստոնյային հոգևոր մխիթարություն են պարգևում:
Սրբապատկերներն առաջացնում են խանդաղատանքի արցունքներ: Օրինակ՝ Ս. Գրիգոր Նյուսացին (Դ դար) չէր կարողանում առանց արցունքների դիտել Իսահակի զոհաբերության պատկերը: Խիստ կարևոր է սրբապատկերի խրատական դերը, այն զգաստության, ապաշխարության կոչ է՝ ուղղված մեզ: Այս առումով հատկանշական են Ս. Գրիգոր Աստվածաբանի (Դ դար) նկատառումները սրբապատկերի խրատող և հորդորող նշանակության մասին: Սուրբ հայրերը նշում են նաև սրբապատկերի ուսուցանող հատկության մասին: Պատկերավոր լեզվով և տեսանելի կերպով նա մեզ է փրխանցում Uուրբ Գրքի պատգամներն ու պատմությունները:

Սրբապատկերի խորհուրդը

Սրբապատկերի մասին Ընդհանրական Եկեղեցու հայրերի հայտնած տեսակետները հետագայում դարձան այն հիմքը, որի վրա վեր խոյացավ նրա աստվածաբանությունը: Ըստ դրա՝ սրբապատկերը Եկեղեցու և եկեղեցական ծիսակարգի անբաժանելի մասն է: Այն կարևորագույնն է պաշտամունքի ընթացքում օգտագործվող բոլոր ծիսական առարկաների մեջ: Ինչո՞ւ. որովհետև սրբապատկերի գոյաբանական հիմքում ընկած է Հիսուս Քրիստոսի գերբնական մարմնավորման անճառելի իրողությունը: Աստված Իր էությամբ Հոգի է՝ այսինքն Նրան անհնար է նկարագրել, բայց երբ Նա մարմին է առնում, ապա վերցնում և Իրեն է միացնում մարդկային բնությունը, որով ձեռք է բերում նաև նյութական կերպար, իսկ սա էլ հնարավոր է դառնում պատկերել: Այսինքն՝ հոգևոր էությունն արտահայտվում է զգայական կերպարի մեջ և միջոցով:
Հետևաբար սրբապատկերը հայտնութենական բնույթ ունի, քանի որ գրավոր հայտնությունը (Սուրբ Գիրքը) այս պարագայում մեզ է հաղորդվում կերպարվեստի լեզվով: Պատկերի միջոցով մեզ է բացահայտում մաքուր, միայն մտքով հասանելի աստվածային իրականության խորհուրդները: Սրբապատկերը, մեր հայացքը վերցնելով իր վրա, զգայական դիտումով մեր միտքը բարձրացնում է դեպի մտային (հոգևոր) հայում:

Տեսնելով պատկերը՝ մենք մտովի դիմում ենք պատկերվածին: Դա կատարվում է Սուրբ Հոգու ներգործմամբ. աստվածային շնորհը, որ առկա է սրբապատկերում, մեզ է տրվում հանուն նրա վրա պատկերվածի: Այդ պատճառով էլ մենք պետք է հավատով, երկյուղածությամբ ու երկրպագությամբ մերձենանք սրբապատկերին և մեր աղոթքն ու խնդրանքն ուղղենք Աստծուն: Այդպիսով իրականանում է մեր հոգևոր մերձեցումը պատկերվածի հետ: Դա նաև խոսուն վկայությունն է այն բանի, որ երկրային Եկեղեցում իրապես ներկա է երկնային Եկեղեցին, և նրանց խորհրդական միությունը անքակտելի է: Այսպիսով, սրբապատկերի գլխավոր խնդիրը քրիստոնյային դեպի սրբություն, դեպի աստվածային նորոգություն հրավիրելն է:
 

Սակայն երբ աղոթում ենք սրբապատկերի առջև, պետք է հստակ գիտակցենք, որ մեր աղոթքը ուղղված է ոչ թե պատկերին, այլ այն անձին, ով առկա է պատկերի վրա:

Հայ Եկեղեցին և սրբապատկերը

Ի սկզբանե Հայ Եկեղեցին եղել է պատկերահարգ: Հայ եկեղեցական արվեստում սրբապատկերները հիմնավոր կիրառություն են ունեցել թե առանձին պատկերներով և թե որմնանկարչության, մանրանկարչության, քանդակագործության մեջ: Մեր Եկեղեցու հայրերը ըստ անհրաժեշտության բազմիցս արտահայտել են իրենց դրական վերաբերմունքը սրբապատկերների հանդեպ: Այս առումով հատկապես կարևոր են Ս. Վրթանես Քերթողի (է դար), Ս. Հովհաննես Օձնեցու (Ը դար), Ս. Հովհաննես Սարկավագի և Ս. Ներսես Շնորհալու (ԺԲ դար) հայտնած տեսակետները:

Դրանք ընդհանուր առմամբ համահունչ են սրբապատկերը բնորոշող ընդհանուր քրիստոնեական ընկալումներին: Սակայն կան նաև որոշակի տարբերություններ.

Ա) Մեր Եկեղեցում սրբապատկերն օգտագործվում է ավանդաբար, առանց դավանաբանական բանաձևման:

Բ) Հիսուն Քրիստոսի, Խաչի, Աստվածամոր պատկերները երկրպագելի են, իսկ սրբերի պատկերները միայն պատվելի կամ մեծարելի:

Գ) Մեր Եկեղեցում սրբապատկերը գործածելի է դառնում միայն հատուկ կարգով օրհնվելուց և օծվելուց հետո:

«Տեսանելին անտեսանելիի մեջ». հաճախ այսպես են բնորոշում սրբապատկեր հասկացողությունը: Եվ այս բնորոշումը ճշմարտապես, լիովին համապատասխանում է իրականությանը, քանզի. «Ես ընթանում էի աոաջ, որպեսզի ճանաչեմ Աստծուն: Ուստի ես կտրվեցի նյութից և ողջ մարմնական աշխարհից: Ես հավաքվեցի ինքս իմ մեջ, որքան որ կարող էի, և բարձրացա լեռան գագաթը: Բայց երբ բացեցի աչքերս, միայն ետևից կարողացա տեսնել Աստծուն և այն պատված էր Վեմով, այսինքն՝ Բանի մարդեղությամբ, որ մարմնավորվեց մեր փրկության համար: Ես չկարողացա հայել Ամենասուրբ Գերբնությունը՝ Ինքն Իրենով միայն ճանաչվող, այսինքն՝ Սուրբ Երրորդությամբ: Քանզի ես չէի կարող հայել այն, ինչ... ծածկված էր քերովբեներով, այլ՝ միայն այն, ինչ գալիս էր դեպի մեզ՝ ԱՐԱՐԱԾԻ ՄԵՋ ՏԵՍԱՆԵԼԻ ԱՍՏՎԱԾԱՅԻՆ
ՀՐԱՇԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆԸ» (Ս. Գրիգոր Աստվածաբան):

Ավետ Ավետիսյան