Սուրբ Խաչին նվիրված չորրորդ՝ Վարագա Խաչի տոնը ազգային է, զուտ հայկական և նշում է միայն հայ եկեղեցին: Այս կիրակի սկսվում է Վարագա Սուրբ Խաչի տոնի Բարեկենդանը, այսինքն կիրակի երեկոյից սկսվում է շաբաթապահք: Պահեցողները պահքից դուրս կգան արդեն մյուս կիրակի՝ մասնակցելով Ս. Պատարագին և հաղորդվելով:

Ըստ ազգային գեղեցիկ ավանդության՝ Հռոմի Դիոկղետիանոս կայսեր հալածանքներից դրդված՝ Հռիփսիմյան երեսունյոթ կույսերը, Ս. Պողոս մենաստանը թողնելով, վանքի մայրապետ Գայանեի առաջնորդությամբ եկան Հայաստան և հաստատվեցին Վարագա լեռան վրա:

Կույսերից Հռիփսիմեի մոտ Քրիստոսի խաչափայտից մի մասունք կար, որ մշտապես կրում էր իր պարանոցին: Սուրբ մասունքը դեռևս Հակոբոս Տյառնեղբոր կողմից տրվել էր Հռոմի Պատրոնիկե կայսրուհուն: Վերջինս այդ սրբությունը իր հետ տանում է Հռոմ: Նրա մահից հետո այն անցնում է նրա քրիստոնյա ժառանգորդներին և ժառանգաբար հասնում Հռիփսիմե կույսին: Երբ Հայաստանում էլ սկսվեցին կույսերի դեմ հետապնդումներն ու հալածանքները, նրանք Աստծո նախախնամությամբ թողեցին մասունքը Վարագա լեռան մոտ ճգնող երկու քահանաների մոտ, որպեսզի կորուստի չմատնեն ու գնացին Վաղարշապատ: 

Անցավ մի քանի դար: 653թ-ին Թոդիկ անունով մի կրոնավոր՝ իր սրբասեր աշակերտ Հովելի հետ միասին գնում է ճգնելու Վարագ լեռան վրա և հաստատվում այն վայրում, ուր բնակվել են սուրբ կույսերը: Նրանք անընդմեջ աղոթքով ու ծոմապահությամբ խնդրում էին Տիրոջը, որ արժանացնի իրենց գտնելու և համբուրելու սուրբ մասունքը: Մարդասեր Աստված, Ով կատարում է Իր երկյուղածների կամքը, լսեց նրանց խնդրանքը: Եվ մի գիշեր երկնքում երևաց խաչանիշ լույսի նշանը, որը, 12 լուսեղեն սյուներով շրջապատված, մտավ եկեղեցի և կանգ առավ Ս. Սեղանի վրա: Վանահայրն ու իր աշակերտը լույսի հետևից շտապեցին եկեղեցի և Ս. Սեղանի վրա գտան թանկագին սուրբ նշանը` Քրիստոսի Խաչափայտի մասունքը:

Երբ հաստատվեց սուրբ մասունքի պատմական հավաստիությունը, նրանք, ի հիշատակ այդ հրաշափառ տեսիլի և մասունքի գյուտի, եկեղեցի կառուցեցին, իսկ այն եկեղեցին, ուր մնացել էր Ս. Նշանը, մեծացրին ու բարեկարգեցին: Վարագա լեռը, ուր վեր է խոյանում եկեղեցին, գտնվում է Վանի հարավ-արևելյան կողմում:

Ի վկայություն այդ հրաշքի՝ Ներսես Գ Տայեցի հայրապետը հաստատեց «Վարագա Սուրբ Խաչի» տոնը և գրեց «Նշանաւ ամենայաղթ խաչիւդ քո Քրիստոս» շարականը: Սահմանեց մեկ շաբաթ տևողությամբ պահք, որը ժողովրդական բարբառով կոչվում է «վանցոց պահք»: