Հայոց ցեղասպանությունը փաստագրված է հազարավոր վավերագրերով՝ այդ թվում հուշագրություններով ու վերապրածների բանավոր պատմություններով: Սակայն մեզ բաժին հասած ականատեսի նման անտիպ պատմությունները, մեր համոզմամբ, բացառիկ են և պատմական մեծ արժեք են ներկայացնում՝ հնարավորություն տալով բացահայտել ցեղասպանության նոր դրվագներ ու քիչ հայտնի իրողություններ:

Այս հուշագրությունը վկայություն է Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած Սերոբ-Սրապ Մխիթարյանի, իր հարազատների ու տարագիր ժողովրդի ողբերգության, Արևմտյան Հայաստանի Սասուն երկրամասի Խութ-Բռնաշեն շրջանի Փիճոնք գյուղի և այլ տարածքներից բռնագաղթած հայ բնակչության բնաջնջման ընթացքի ու վերապրածների մասին:  Պատանի Սրապն ականատես է լինում օսմանյան իշխանությունների ծրագրած ցեղասպանությանը և ապա կյանքի մայրամուտին՝ 70-անց տարիքում թղթին է հանձնում իր ու իր համագյուղացիների գլխով անցածը:

Հուշագրությունում ներկայացված են դրվագներ Փիճոնք գյուղի անցյալից, տարածաշրջանի հայ գյուղացու կյանքից, ինչպես նաև պատմություններ, որոնք փաստում են հայերի հանդեպ գործադրված ոճրագործության, բռնությունների, գաղթի, անասելի ցավի, նաև ապագայի հանդեպ հավատի ու դժվարությունները հաղթահարելու կարողության վերաբերյալ:

Հուշագրության ժամանակագրական սահմաններն են 1915-1920 թթ.։ Անդրադառնալով Օսմանյան պետության ծրագրած ու իրագործած Հայոց ցեղասպանությանն ու զանգվածային կոտորածներին՝ հեղինակը բավականին մանրամասն ներկայացնում է իր հիշողություններում անջնջելի հետք թողած Խութ գավառի կոտորածը, Մուշ քաղաքի ավերածությունը, բազում փորձություններն ու դեգերումները: Հեղինակը հուշագրությունը բաժանել է երկու մասի: Առաջին մասը բաղկացած է 17 ենթամասերից: Երկրորդ մասը վերնագրված է «Կյանքը Մոլլամուսայում 1921 թվից»:

Սերոբ-Սրապ Մխիթարյանը պատմությունն սկսում է հայրենի ծննդավայրից։ Ականատեսի աչքով ներկայացնում է հրաշագեղ Փիճոնք գյուղը (այժմ՝ Արփալըսեքի (Arpalıseki), որը կազմված է եղել 7 նահապետական տոհմից և նրանցից սերված ընտանիքներից, որոնց թիվը հասել է մոտավորապես 25-ի։

Հեղինակը նկարագրում է ժողովրդի ապրելակերպը մինչև կոտորածը, ընտանեկան նիստ ու կացը, սովորույթները, բարեկամական սերտ փոխհարաբերությունները, գյուղի հրաշալի բնությունն ու շրջակայքը՝ իր հայտնի քաջերով, անառիկ վայրերով, հնագույն վանքերով ու հուշարձաններով:

Ահա թե ինչպես է ներկայացնում իրենց գյուղը, վանքերն ու հուշարձանները. «Մեր գյուղը գտնվում է Բիթլիսի նահանգում՝ Խութա շրջանում, որը կից է Սասնո շրջանին: Խութը հայկական հնագույն գավառներից մեկն է: Հայտնի է իր քաջերով ու անառիկ վայրերով և հնագույն վանքերով, որոնցից դեռ կանգուն է մնացել Սուրբ Աղբերիկը, Սուրբ Նշանը, իսկ Սուրբ Թումասը ու Վանից վանքը թաղված էին գետի մեջ, միայն նրանց չնչին մասերն էին նշմարվում: Սուրբ Թումաս վանքի շուրջը դեռ կանգուն էին մնացել մի տասնյակ կաղնի ծառեր, որոնց հաստությունը գերազանցում էր երկու տղամարդու գրկաչափին և ոչ ոք չգիտեր, թե քանի հարյուրամյակներ են ապրել ու ինչքան էլ դեռ կապրեն: Այդ ծառերից ամենահաստը մի փոքրիկ անցք ուներ գետնից մի կես մետր բարձրության վրա, որի մեջ մի տեսակ ջուր էր հավաքվում, որը մեղմացնում էր բերանի, կոկորդի և մաշկի բորբոքումները: Սուրբ Թումեն ուխտատեղի էր թե՛ հայերի, թե՛ շատ քրդերի համար: Վանից վանքը գտնվում էր մի կոնաձև բլուրի վրա, որը կարծես ձեռքով էր սարքվել: Նրա երեք կողմերն այնքան թեք էին, որ առանց թփուտներից բռնելու հնարավոր չէր բարձրանալ, իսկ արևելյան կողմը թեք իջնում էր մինչև Սև սար տանող ճանապարհը: Բլուրի արևմտյան կողը քերելով անցնում էր մեր գետը, որը գարնան ամիսներին իր փրփրադեզ ալիքներով դառնում էր ահավոր»:

Ներկայացնում է կոտորածը սկսվելուց մինչև վերջանալը, իր և ազգականների գաղթը Բիթլիսից մինչև Ալեքսանդրապոլ: Այսպես է ներկայացրել իրենց գաղթի ճանապարհը. «Դիակների հետ միևնույն տարածության վրա քնելը դարձել էր սովորական: Բայց ամենից սարսափելին ու սրտակեղեքն այն երեխաների դիակներն էին, որոնք սվինի կամ դաշույնի հարված ստանալիս ձեռքերը դրել էին խփած տեղին ու այդպես քարացել: Քայլում էինք որքան հնարավոր է արագ, որպեսզի շուտ դուրս գանք այդ ահավոր ձորից: Բնազդորեն զգում էինք, որ այդ մահվան հովտում մի դժբախտություն կպատահի մեզ: Արևը մայր մտավ: Ձորը շատ արագ ծածկվեց մթության քողով: Մեզ թվաց, թե մթության մեջ գետի գոռում-գոչումն ավելի ուժեղացավ և կարծես որոտմունքից լսվում էր. «Շուտ արե՛ք, հեռացե՛ք այս ահավոր անդունդից, որպեսզի չավելացնեք իմ ափերին պառկած մարդկանց քանակը»:

Սերոբ-Սրապ Մխիթարյանն ինը տարեկան հասակում տարագրության ճանապարհին՝ ծնողներին և հարազատների մեծ մասին կորցնելուց հետո իր փոքր եղբոր` յոթ տարեկան Արամի հետ հայտնվել է Ալեքսանդրապոլի ամերիկյան Պոլիգոններ որբանոցում: 1926-1927 թթ. որբանոցն արդեն սկսում էր լուծարվել: Խուսափելով Ամերիկա մեկնելուց՝ իր 16 ընկերների հետ Սերոբ-Սրապը որոշում է մնալ Հայաստանում: Նա հայտնվում է Ֆաբրիկագործարանային ուսումնարանում և սովորում երեք տարի: Այդ ընթացքում Սերոբ-Սրապը սովորում է զուգահեռաբար Գյումրիի մանկավարժական տեխնիկումում: 1930 թ. նա նշանակվում է թվաբանության ուսուցիչ Գյումրիի թիվ 6-րդ միջնակարգ դպրոցում, ապա՝ 14-րդ դպրոցի տնօրեն (մինչև Հայրենական մեծ պատերազմը):

Ցեղասպանության ճանապարհն անցած Մխիթարյանը մասնակցում է նաև Հայրենական մեծ պատերազմին, վիրավորվում: Ռազմաճակատից զորացրվելուց հետո նորից անցնում է մանկավարժական գործունեությանը:

Սերոբ-Սրապը ամուսնացել է Գյումրիում՝ գեղեցկադեմ Վարդուշի հետ, ունեցել 10 զավակ: Ապրել է երջանիկ, խաղաղ՝ շրջապատված իր բազմանդամ ընտանիքով:

Մահացել է 1983 թվականի փետրվարին՝ 77 տարեկան հասակում:

Քրիստինե ՆԱՋԱՐՅԱՆ

Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի կրտսեր գիտաշխատող