Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու կողմից սահմանված կանոնական պահքերից բացի, դեռևս վաղ միջնադարից սկսած, հայ ժողովրդի մեջ կենցաղավարել են նաև կամավոր պահքեր։ Դրանք եղել են օրապահքեր, շաբաթապահքեր և նույնիսկ քառասնորդաց կամ հիսնակաց պահքեր։ Որոշ կամավոր պահքեր կապվել են Տերունական տոների և սրբերի հիշատակի օրերի հետ։ Այդպիսիններից է Աստվածամորից հետո քրիստոնեական եկեղեցու մեծագույն սրբի՝ Հովհաննես Մկրտչի անվան կամ Վարդավառի Հիսնակաց (Քառասնորդաց) պահքը։ Ժողովրդի մեջ այն հայտնի է եղել նաև որպես Յոթն անվան պահք, քանի որ, ինչպես հայտնի է, Հովհաննես Մկրտիչն ունեցել է յոթ անուն՝ Հովհաննես, Մկրտիչ, Կարապետ, Առաքյալ, Մարգարե, Մարտիրոս, Ավետիս։ Այն երբևէ տոնացույցում չի արձանագրվել, սակայն մատենագրական, վիմագրական, ազգագրական սկզբնաղբյուրները և գեղարվեստական գրականությունը վկայում են, որ վաղ միջնադարից սկսած, մինչև 20-րդ դարասկիզբ, տարածված է եղել:

Յոթն անվան կամ Վարդավառի մեծ պահքն սկսվել է Հոգեգալստից (երբեմն՝ Համբարձումից) հետո և տևել մինչև Վարդավառ։ Հավատացյալներն այն պահել են յոթ տարի շարունակ։ Վերջին տարում ոմանք նույնիսկ մեկ շաբաթ անցկացրել են ծոմապահությամբ, ապա այցելել եկեղեցի և աղոթել, որպեսզի իրենց ուխտն ընդունելի լինի։ Պահքն ավարտվել է դեպի Մշո Հովհաննու Սուրբ Կարապետի կամ Յոթնանուն վանք ուխտագնացությամբ, որն սկսվել է տոնից մեկ ամիս առաջ։ Այս սրբավայրի զորության նկատմամբ ունեցած հավատքը շատ մեծ է եղել, քանի որ այն հիմնվել է Գրիգոր Լուսավորչի կողմից Կեսարիայից Հայաստան բերված Հովհաննես Մկրտչի և Աթանագինե եպիսկոպոսի մասունքների վրա։

Այս ուխտագնացությունը մեծագույն իրադարձություն է եղել հայերի կյանքում։ Սուրբ Կարապետ ուխտի գնալը, կարծես, դիտվել է որպես ազգային նվիրումի հավաստիք։ Յուրաքանչյուր ծնողի նվիրական իղձն է եղել, որ իր որդին Սուրբ Կարապետի ուխտավոր դառնա։

Հավատացյալներն պահք պահել են տարբեր նպատակներով՝ սրբից ակնկալել են ուժ, իմաստություն, զանազան շնորհներ, բախտավորություն, պանդուխտներին՝ շուտափույթ վերադարձ։ Ամուլ կանայք զավակ են խնդրել և սրբի պարգևած որդուն անվանակոչել են նրա անուններից մեկով, իսկ յոթ տարեկանը լրանալուց հետո մանկանը տարել են սրբավայր և մազերն առաջին անգամ այնտեղ կտրել։ Որդեծնության ակնկալիքով սրբի դուռը գնալու ժողովրդական սովորույթը գեղարվեստական արտացոլում է գտել մեծանուն գրող Րաֆֆու «Սալբի» վեպում։

Վարդավառի մեծ պահքը թեև ամբողջությամբ տոնացույցում չի ներդրվել, սակայն 10-11-րդ դարի կեսերին այն տեղադրվել է ընդմիջարկված շաբաթապահքերով՝ մեկ շաբաթ պահք, երկու շաբաթ ուտիք հաջորդականությամբ։  Պենտեկոստեից մինչև Վարդավառ ընկած յոթ շաբաթներից առաջին շաբաթվա պահքն ստացել է Եղիա մարգարեի անունը, որին հաջորդել է երկու շաբաթ ուտիք։ Չորրորդը Գրիգոր Լուսավորչի նշխարների գյուտի տոնին նախորդող շաբաթապահքն է, որին ևս երկու շաբաթ ուտիք է հաջորդում, և յոթերորդը Վարդավառի շաբաթապահքն է:

Այս պահքի ընթացքում շաբաթ և կիրակի օրերին կերել են ուտիսի կերակուրներ, բայց ոչ մսեղեն: Գինին նույնպես արգելվել է։

Հովհաննես Մկրտչի անվան կամ Վարդավառի Հիսնակաց պահքը և Մշո Սուրբ Կարապետի վանք կատարվող ուխտագնացությունը, դարեր շարունակ լինելով հայ ժողովրդի առտնին և տոնածիական կյանքի մի մասը, դարձել են ազգային ինքնության ամրագրման, բարեպաշտական վարքի և քրիստոնեական հավատի լավագույն դրսևորումներից։

Պատրաստեց Հասմիկ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆԸ

ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի գիտաշխատող

Սկզբաղբյուր՝ «Շողակն Արարատյան» ամսաթերթ